दुर्लभं त्रयमेवैतद्देवानुग्रहहेतुकम्।
मनुष्यत्वं मुमुक्षुत्वं महापुरुषसंश्रयः।।3।।

इतः को न्वस्ति मूढात्मा यस्तु स्वार्थे प्रमाद्यति।
दुर्लभं मानुषं देहं प्राप्य तत्रापि पौरुषम्।।5।।

अमृतत्वस्य नाशास्ति वित्तेनेत्येव हि श्रुतिः।
ब्रवीति कर्मणो मुक्तेरहेतुत्वं स्फुटं यतः।।7।।

उद्धरेदात्मनात्मानं मग्नं संसारवारिधौ।
योगारूढत्वमासाद्य सम्यग्दर्शननिष्ठया।।9।।

चित्तस्य शुद्धये कर्म न तु वस्तूपलब्धये।
वस्तुसिद्धिर्विचारेण न किंचित्कर्मकोटिभिः।।11।।

अर्थस्य निश्चयो दृष्टो विचारेण हितोक्तितः।
न स्नानेन न दानेन प्राणायामशतेन वा।।13।।

अतो विचारः कर्तव्यो जिज्ञासोरात्मवस्तुनः।
समासाद्य दयासिन्धुं गुरुं ब्रह्मविदुत्तमम्।।15।।

विवेकिनो विरक्तस्य शमादिगुणशालिनः।
मुमुक्षोरेव हि ब्रह्मजिज्ञासायोग्यता मता।।17।।

आदौ नित्यानित्यवस्तुविवेकः परिगण्यते।
इहामुत्रफलभोगविरागस्तदनन्तरम्।।19।।

सोऽयं नित्यानित्यवस्तुविवेकः समुदाहृतः।
तद्वैराग्यं जुगुप्सा या दर्शनश्रवणादिभिः।।21।।

स्वलक्ष्ये नियतावस्था मनसः शम उच्यते।
विषयेभ्यः परावर्त्य स्थापनं स्वस्वगोलके।।23।।

सहनं सर्वदुःखानामप्रतीकारपूर्वकम्।
चिन्ताविलापरहितं सा तितिक्षा निगद्यते।।25।।

सम्यगास्थापनं बुद्धेः शुद्धे ब्रह्मणि सर्वदा।
तत्समाधानमित्युक्तं न तु चित्तस्य लालनम्।।27।।

मन्दमध्यमरूपापि वैराग्येण शमादिना।
प्रसादेन गुरोः सेयं प्रवृद्धा सूयते फलम्।।29।।

एतयोर्मन्दता यत्र विरक्तत्वमुमुक्षयोः।
मरौ सलिलवत्तत्र शमादेर्भानमात्रता।।31।।

स्वात्मतत्त्वानुसंधानं भक्तिरित्यपरे जगुः।
उक्तसाधनसंपन्नस्तत्त्वजिज्ञासुरात्मनः।।33।।

ब्रह्मण्युपरतः शान्तो निरिन्धन इवानलः।
अहेतुकदयासिन्धुर्बन्धुरानमतां सताम्।।35।।

स्वामिन्नमस्ते नतलोकबन्धो

कारुण्यसिन्धो पतितं भवाब्धौ।

मामुद्धरात्मीयकटाक्षदृष्ट्या
ऋज्वातिकारुण्यसुधाभिवृष्ट्या।।37।।

शान्ता महान्तो निवसन्ति सन्तो

वसन्तवल्लोकहितं चरन्तः।

तीर्णाः स्वयं भीमभवार्णवं जना
नहेतुनान्यानपि तारयन्तः।।39।।

ब्रह्मानन्दरसानुभूतिकलितैः पूतैः सुशीतैः सितै

र्युष्मद्वाक्कलशोज्ज्ञितैः श्रुतिसुखैर्वाक्यामृतैः सेचय।

संतप्तं भवतापदावदहनज्वालाभिरेनं प्रभो
धन्यास्ते भवदीक्षणक्षणगतेः पात्रीकृताः स्वीकृताः।।41।।

तथा वदन्तं शरणागतं स्वं

संसारदावानलतापतप्तम्।

निरीक्ष्य कारुण्यसार्द्रदृष्ट्या
दद्यादभीतिं सहसा महात्मा।।43।।

मा भैष्ट विद्वंस्तव नास्त्यपायः

संसारसिन्धोस्तरणेऽस्त्युपायः।

येनैव याता यतयोऽस्य पारं
तमेव मार्गं तव निर्दिशामि।।45।।

वेदान्तार्थविचारेण जायते ज्ञानमुत्तमम्।
तेनात्यन्तिकसंसारदुःखनाशो भवत्यलम्।।47।।

अज्ञानयोगात्परमात्मनस्तव

ह्यनात्मबन्धस्तत एव संसृतिः।

तयोर्विवेकोदितबोधवह्नि
रज्ञानकार्यं प्रदहेत्समूलम्।।49।।

को नाम बन्धः कथमेष आगतः

कथं प्रतिष्ठास्य कथं विमोक्षः।

कोऽसावनात्मा परमः क आत्मा
तयोर्विवेकः कथमेतदुच्यताम्।।51।।

ऋणमोचनकर्तारः पितुः सन्ति सुतादयः।
बन्धमोचनकर्ता तु स्वस्मादन्यो न कश्चन।।53।।

पथ्यमौषधसेवा च क्रियते येन रोगिणा।
आरोग्यसिद्धिर्दृष्टाय नान्यानुष्ठितकर्मणा।।55।।

अविद्याकामकर्मादिपाशबन्धं विमोचितुम्।
कः शक्नुयाद्विनात्मानं कल्पकोटिशतैरपि।।57।।

वीणाया रूपसौन्दर्यं तन्त्रीवादनसौष्ठवम्।
प्रजारञ्जनमात्रं तन्न साम्राज्याय कल्पते।।59।।

अविज्ञाते परे तत्त्वे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला।
विज्ञातेऽपि परे तत्त्वे शास्त्राधीतिस्तु निष्फला।।61।।

अज्ञानसर्पदष्टस्य ब्रह्मज्ञानौषधं विना।
किमु वेदैश्च शास्त्रैश्च किमु मन्त्रैः किमौषधैः।।63।।

अकृत्वा दृश्यविलयमज्ञात्वा तत्त्वमात्मनः।
बाह्यशब्दैः कुतो मुक्तिरुक्तिमात्रफलैर्नृणाम्।।65।।

आप्तोक्तिं खननं तथोपरिशिलापाकर्षणं स्वीकृतिं

निक्षेपः समपेक्षते न हि बहिः शब्दैस्तु निर्गच्छति।

तद्वद्ब्रह्मविदोपदेशमननध्यानादिभिर्लभ्यते
मायाकार्यतिरोहितं स्वममलं तत्त्वं न दुर्युक्तिभिः।।67।।

यस्त्वयाद्य कृतः प्रश्नो वरीयाञ्शास्त्रविन्मतः।
सूत्रप्रायो निगूढार्थो ज्ञातव्यश्च मुमुक्षुभिः।।69।।

मोक्षस्य हेतुः प्रथमो निगद्यते

वैराग्यमत्यन्तमनित्यवस्तुषु।

ततः शमश्चापि दमस्तितिक्षा
न्यासः प्रसक्ताखिलकर्मणां भृशम्।।71।।

यद्बोद्धव्यं तवेदानीमात्मानात्मविवेचनम्।
तदुच्यते मया सम्यक्छ्रुत्वात्मन्यवधारय।।73।।

अहं ममेति प्रथितं शरीरं

मोहास्पदं स्थूलमितीर्यते बुधैः।

नभोनभस्वद्दहनाम्बुभूमयः
सूक्ष्माणि भूतानि भवन्ति तानि।।75।।

य एषु मूढा विषयेषु बद्धा

रागोरुपाशेन सुदुर्दमेन।

आयान्ति निर्यान्त्यध ऊर्ध्वमुच्चैः
स्वकर्मदूतेन जवेन नीताः।।77।।

दोषेण तीव्रो विषयः कृष्णसर्पविषादपि।
विषं निहन्ति भोक्तारं द्रष्टारं चक्षुषाप्ययम्।।79।।

आपातवैराग्यवतो मुमुक्षू

न्भवाब्धिपारं प्रतियातुमुद्यतान्।

आशाग्रहो मज्जयतेऽन्तराले
निगृह्य कण्ठे विनिवर्त्य वेगात्।।81।।

विषमविषयमार्गे गच्छतोऽनच्छबुद्धेः

प्रतिपदमभिघातो मृत्युरप्येष सिद्धः।

हितसुजनगुरूक्त्या गच्छतः स्वस्य युक्त्या
प्रभवति फलसिद्धिः सत्यमित्येव विद्धि।।83।।

अनुक्षणं यत्परिहृत्य कृत्य

मनाद्यविद्याकृतबन्धमोक्षणम्।

देहः परार्थोऽयममुष्य पोषणे
यः सज्जते स स्वमनेन हन्ति।।85।।

मोह एव महामृत्युर्मुमुक्षोर्वपुरादिषु।
मोहो विनिर्जितो येन स मुक्तिपदमर्हति।।87।।

त्वङ्मांसरुधिरस्नायुमेदोमज्जास्थिसंकुलम्।
पूर्णं मूत्रपुरीषाभ्यां स्थूलं निन्द्यमिदं वपुः।।89।।

बाह्येन्द्रियैः स्थूलपदार्थसेवां

स्रक्चन्दनस्त्र्यादिविचित्ररूपाम्।

करोति जीवः स्वयमेतदात्मना
तस्मात्प्रशस्तिर्वपुषोऽस्य जागरे।।91।।

स्थूलस्य संभवजरामरणानि धर्माः

स्थौल्यादयो बहुविधाः शिशुताद्यवस्थाः।

वर्णाश्रमादिनियमा बहुधामयाः स्युः
पूजावमानबहुमानमुखा विशेषाः।।93।।

निगद्यतेऽन्तःकरणं मनो धी

रहंकृतिश्चित्तमिति स्ववृत्तिभिः।

मनस्तु संकल्पविकल्पनादिभि
र्बुद्धिः पदार्थाध्यवसायधर्मतः।।95।।

प्राणापानव्यानोदानसमाना भवत्यसौ प्राणः।
स्वयमेव वृत्तिभेदाद्विकृतेर्भेदात्सुवर्णसलिलमिव।।97।।

इदं शरीरं श्रृणु सूक्ष्मसंज्ञितं

लिङ्गं त्वपञ्चीकृतभूतसंभवम्।

सवासनं कर्मफलानुभावकं
स्वाज्ञानतोऽनादिरूपाधिरात्मनः।।99।।

धीमात्रकोपाधिरशेषसाक्षी

न लिप्यते तत्कृतकर्मलेपैः।

यस्मादसङ्गस्तत एव कर्मभि
र्न लिप्यते किंचिदुपाधिना कृतैः।।101।।

अन्धत्वमन्दत्वप़टुत्वधर्माः

सौगुण्यवैगुण्यवशाद्धि चक्षुषः।

बाधिर्यमूकत्वमुखास्तथैव
श्रोत्रादिधर्मा न तु वेत्तुरात्मनः।।103।।

अन्तःकरणमेतेषु चक्षुरादिषु वर्ष्मणि।
अहमित्यभिमानेन तिष्ठत्याभासतेजसा।।105।।

विषयाणामानुकूल्ये सुखी दुःखी विपर्यये।
सुखं दुःखं च तद्धर्मः सदानन्दस्य नात्मनः।।107।।

तत आत्मा सदानन्दो नास्य दुःखं कदाचन।

यत्सुषुप्तौ निर्विषय आत्मानन्दोऽनुभूयते।
श्रुतिः प्रत्यक्षमैतिह्यमनुमानं च जाग्रति।।109।।

सन्नाप्यसन्नाप्युभयात्मिका नो

भिन्नाप्यभिन्नाप्युभयात्मिका नो।

साङ्गाप्यनङ्गाप्युभयात्मिका नो
महाद्भुतानिर्वचनीयरूपा।।111।।

विक्षेपशक्ती रजसः क्रियात्मिका

यतः प्रवृत्तिः प्रसृता पुराणी।

रागादयोऽस्याः प्रभवन्ति नित्यं
दुःखादयो ये मनसो विकाराः।।113।।

एषावृतिर्नाम तमोगुणस्य

शक्तिर्यया वस्त्ववभासतेऽन्यथा।

सैषा निदानं पुरुषस्य संसृते
र्विक्षेपशक्तेः प्रसरस्य हेतुः।।115।।

अभावना वा विपरीतभावना

संभावना विप्रतिपत्तिरस्याः।

संसर्गयुक्तं न विमुञ्चति ध्रुवं
विक्षेपशक्तिः क्षपयत्यजस्रम्।।117।।

सत्त्वं विशुद्धं जलवत्तथापि

ताभ्यां मिलित्वा सरणाय कल्पते।

यत्रात्मबिम्बः प्रतिबिम्बितः स
न्प्रकाशयत्यर्क इवाखिलं जडम्।।119।।

विशुद्धसत्त्वस्य गुणाः प्रसादः

स्वात्मानुभूतिः परमा प्रशान्तिः।

तृप्तिः प्रहर्षः परमात्मनिष्ठा
यया सदानन्दरसं समृच्छति।।121।।

सर्वप्रकारप्रमितिप्रशान्ति

र्बीजात्मनावस्थितिरेव बुद्धेः।

सुषुप्तिरत्रास्य किल प्रतीतिः
किंचिन्न वेद्मीति जगत्प्रसिद्धेः।।123।।

माया मायाकार्यं सर्वं महदादि देहपर्यन्तम्।
असदिदमनात्मतत्त्वं विद्धि त्वं मरुमरीचिकाकल्पम्।।125।।

अस्ति कश्चित्स्वयं नित्यमहंप्रत्ययलम्बनः।
अवस्थात्रयसाक्षी सन्पञ्चकोशविलक्षणः।।127।।

यः पश्यति स्वयं सर्वं यं न व्याप्नोति किंचन।
यश्चेतयति बुद्ध्यादि न तद्यं चेतयत्ययम्।।129।।

यस्य संनिधिमात्रेण देहेन्द्रियमनोधियः।
विषयेषु स्वकीयेषु वर्तन्ते प्रेरिता इव।।131।।

एषोऽन्तरात्मा पुरुषः पुराणो

निरन्तराखण्डसुखानुभूतिः।

सदैकरूपः प्रतिबोधमात्रो
येनेषिता वागसवश्चरन्ति।।133।।

ज्ञाता मनोहंकृतिविक्रियाणां

देहेन्द्रियप्राणकृतक्रियाणाम्।

अयोग्निवत्ताननु वर्तमानो
न चेष्टते नो विकरोति किंचन।।135।।

प्रकृतिविकृतिभिन्नः शुद्धबोधस्वभावः

सदसदिदमशेषं भासयन्निर्विशेषः।

विलसति परमात्मा जाग्रदादिष्ववस्था
स्वहमहमिति साक्षात्साक्षिरूपेण बुद्धेः।।137।।

अत्रानात्मन्यहमिति मतिर्बन्ध एषोऽस्य पुंसः

प्राप्तोऽज्ञानाज्जननमरणक्लेशसंपातहेतुः।

येनैवायं वपुरिदमसत्सत्यमित्यात्मबुद्ध्या
पुष्यत्युक्षत्यवति विषयैस्तन्तुभिः कोशकृद्वत्।।139।।

अखण्डनित्याद्वयबोधशक्त्या

स्फुरन्तमात्मानमनन्तवैभवम्।

समावृणोत्यावृतिशक्तिरेषा
तमोमयी राहुरिवार्कबिम्बम्।।141।।

महामोहग्राहग्रसनगलितात्मावगमनो

धियो नानावस्थाः स्वयमभिनयंस्तद्गुणतया।

अपारे संसारे विषयविषपूरे जलनिधौ
निमज्ज्योन्मज्ज्यायं भ्रमति कुमतिः कुत्सितगतिः।।143।।

कबलितदिननाथे दुर्दिने सान्द्रमेघै

र्व्यथयति हिमझञ्झावायुरुग्रो यथैतान्।

अविरततमसात्मन्यावृते मूढबुद्धिं
क्षपयति बहुदुःखैस्तीव्रविक्षेपशक्तिः।।145।।

बीजं संसृतिभूमिजस्य तु तमो देहात्मधीरङ्कुरो

रागः पल्लवमम्बु कर्म तु वपुः स्कन्धोऽसवः शाखिकाः।

अग्राणीन्द्रियसंहतिश्च विषयाः पुष्पाणि दुःखं फलं
नानाकर्मसमुद्भवं बहुविधं भोक्तात्र जीवः खगः।।147।।

नास्त्रैर्न शस्त्रैरनिलेन वह्निना

च्छेत्तुं न शक्यो न च कर्मकोटिभिः।

विवेकविज्ञानमहासिना विना
धातुः प्रसादेन शितेन मञ्जुना।।149।।

कोशैरन्नमयाद्यैः पञ्चभिरात्मा न संवृतो भाति।
निजशक्तिसमुत्पन्नैः शैवलपटलैरिवाम्बु वापीस्थम्।।151।।

पञ्चानामपि कोशानामपवादे विभात्ययं शुद्धः।
नित्यानन्दैकरसः प्रत्यग्रूपः परः स्वयंज्योतिः।।153।।

मुञ्जादिषीकामिव दृश्यवर्गा

त्प्रत्यञ्चमात्मानमसङ्गमक्रियम्।

विविच्य तत्र प्रविलाप्य सर्वं
तदात्मना तिष्ठति यः स मुक्तः।।155।।

पूर्वं जनेरपि मृतेरथ नायमस्ति

जातक्षणक्षणगुणोऽनियतस्वभावः।

नैको जडश्च घटवत्परिदृश्यमानः
स्वात्मा कथं भवति भावविकारवेत्ता।।157।।

देहतद्धर्मतत्कर्मतदवस्थादिसाक्षिणः।
सत एव स्वतः सिद्धं तद्वैलक्षण्यमात्मनः।।159।।

त्वङ्मांसमेदोस्थिपुरीषराशा

वहंमतिं मूढजनः करोति।

विलक्षणं वेत्ति विचारशीलो
निजस्वरूपं परमार्थभूतम्।।161।।

अत्रात्मबुद्धिं त्यज मूढबुद्धे

त्वङ्मांसमेदोस्थिपुरीषराशौ।

सर्वात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे
कुरुष्व शान्तिं परमां भजस्व।।163।।

छायाशरीरे प्रतिबिम्बगात्रे

यत्स्वप्नदेहे हृदि कल्पिताङ्गे।

यथात्मबुद्धिस्तव नास्ति काचि
ज्जीवच्छरीरे च तथैव मास्तु।।165।।

कर्मेन्द्रियैः पञ्चभिरञ्चितोऽयं

प्राणो भवेत्प्राणमयस्तु कोशः।

येनात्मवानन्नमयोऽनुपूर्णः
प्रवर्ततेऽसौ सकलक्रियासु।।167।।

ज्ञानेन्द्रियाणि च मनश्च मनोमयः स्या

त्कोशो ममाहमिति वस्तुविकल्पहेतुः।

संज्ञादिभेदकलनाकलितो बलीयां
स्तत्पूर्वकोशमनुपूर्य विजृम्भते यः।।169।।

न ह्यस्त्यविद्या मनसोऽतिरिक्ता

मनो ह्यविद्या भवबन्धहेतुः।

तस्मिन्विनष्टे सकलं विनष्टं
विजृम्भितेऽस्मिन्सकलं विजृम्भते।।171।।

सुषुप्तिकाले मनसि प्रलीने

नैवास्ति किंचित्सकलप्रसिद्धेः।

अतो मनःकल्पित एव पुंसः।
संसार एतस्य न वस्तुतोऽस्ति।।173।।

देहादिसर्वविषये परिकल्प्य रागं

बध्नाति तेन पुरुषं पशुवद्गुणेन।

वैरस्यमत्र विषवत्सुविधाय पश्चा
देनं विमोचयति तन्मन एव बन्धात्।।175।।

विवेकवैराग्यगुणातिरेका

च्छुद्धत्वमासाद्य मनो विमुक्त्यै।

भवत्यतो बुद्धिमतो मुमुक्षो
स्ताभ्यां दृढाम्यां भवितव्यमग्रे।।177।।

मनः प्रसूते विषयानशेषा

न्स्थूलात्मना सूक्ष्मतया च भोक्तुः।

शरीरवर्णाश्रमजातिभेदा
न्गुणक्रियाहेतुफलानि नित्यम्।।179।।

अध्यासदोषात्पुरुषस्य संसृति

रध्यासबन्धस्त्वमुनैव कल्पितः।

रजस्तमोदोषवतोऽविवेकिनो
जन्मादिदुःखस्य निदानमेतत्।।181।।

तन्मनःशोधनं कार्यं प्रयत्नेन मुमुक्षुणा।
विशुद्धे सति चैतस्मिन्मुक्तिः करफलायते।।183।।

मनोमयो नापि भवेत्परात्मा

ह्याद्यन्तवत्त्वात्परिणामिभावात्।

दुःखात्मकत्वाद्विषयत्वहेतो
र्द्रष्टा हि दृश्यात्मतया न दृष्टः।।185।।

अनुव्रजच्चित्प्रतिबिम्बशक्ति

र्विज्ञानसंज्ञः प्रकृतेर्विकारः।

ज्ञानक्रियावानहमित्यजस्रं
देहेन्द्रियादिष्वभिमन्यते भृशम्।।187।।

भुङ्क्ते विचित्रास्वपि योनिषु व्रज

न्नायाति निर्यात्यध ऊर्ध्वमेषः।

अस्यैव विज्ञानमयस्य जाग्र
त्स्वप्नाद्यवस्थाः सुखदुःखभोगः।।189।।

योऽयं विज्ञानमयः प्राणेषु हृदि स्फुरत्स्वयंज्योतिः।
कूटस्थः सन्नात्मा कर्ता भोक्ता भवत्युपाधिस्थः।।191।।

उपाधिसंबन्धवशात्परात्मा

प्युपाधिधर्माननुभाति तद्गुणः।

अयोविकारानविकारिवह्निव
त्सदैकरूपोऽपि परः स्वभावात्।।193।।

अतोऽस्य जीवभावोऽपि नित्यो भवति संसृतिः।
न निवर्तेत तन्मोक्षः कथं मे श्रीगुरो वद।।195।।

भ्रान्तिं विना त्वसङ्गस्य निष्क्रियस्य निराकृतेः।
न घटेतार्थसंबन्धो नभसो नीलतादिवत्।।197।।

यावद्भ्रान्तिस्तावदेवास्य सत्ता

मिथ्याज्ञानोज्जृम्भितस्य प्रमादात्।

रज्ज्वां सर्पो भ्रान्तिकालीन एव
भ्रान्तेर्नाशे नैव सर्पोऽस्ति तद्वत्।।199।।

प्रबोधे स्वप्नवत्सर्वं सहमूलं विनश्यति।
अनाद्यपीदं नो नित्यं प्रागभाव इव स्फुटम्।।201।।

जीवत्वं न ततोऽन्यत्तु स्वरूपेण विलक्षणम्।
संबन्धः स्वात्मनो बुद्ध्या मिथ्याज्ञानपुरःसरः।।203।।

तदात्मानात्मनोः सम्यग्विवेकेनैव सिध्यति।
ततो विवेकः कर्तव्यः प्रत्यगात्मासदात्मनोः।।205।।

असन्निवृत्तौ तु सदात्मनः स्फुट

प्रतीतिरेतस्य भवेत्प्रतीचः।

ततो निरासः करणीय एवा
सदात्मनः साध्वहमादिवस्तुनः।।207।।

आनन्दप्रतिबिम्बचुम्बिततनुर्वृत्तिस्तमोजृम्भिता

स्यादानन्दमयः प्रियादिगुणकः स्वेष्टार्थलाभोदयः।

पुण्यस्यानुभवे विभाति कृतिनामानन्दरूपः स्वयं
भूत्वा नन्दति यत्र साधु तनुभृन्मात्रः प्रयत्नं विना।।209।।

नैवायमानन्दमयः परात्मा

सोपाधिकत्वात्प्रकृतेर्विकारात्।

कार्यत्वहेतोः सुकृतक्रियाया
विकारसंघातसमाहितत्वात्।।211।।

योऽयमात्मा स्वयंज्योतिः पञ्चकोशविलक्षणः।

अवस्थात्रयसाक्षी सन्निर्विकारो निरञ्जनः।
सदानन्दः स विज्ञेयः स्वात्मत्वेन विपश्चिता।।213।।

श्रीगुरुरुवाच --
सत्यमुक्तं त्वया विद्वन् निपुणोऽसि विचारणे।
अहमादिविकारास्ते तदभावोऽयमप्यथ।।215।।

तत्साक्षिकं भवेत्तत्तद्यद्यद्येनानुभूयते।
कस्याप्यननुभूतार्थे साक्षित्वं नोपयुज्यते।।217।।

जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिषु स्फुटतरं योऽसौ समुज्जृम्भते

प्रत्यग्रूपतया सदाहमहमित्यन्तः स्फुरन्नेकधा।

नानाकारविकारभाजिन इमान्पश्यन्नहंधीमुखा
न्नित्यानन्दचिदात्मना स्फुरति तं विद्धि स्वमेतं हृदि।।219।।

घटं जलं तद्गतमर्कबिम्बं

विहाय सर्वं दिवि वीक्ष्यतेऽर्कः

तटस्थितस्तत्ित्रतयावभासकः
स्वयंप्रकाशो विदुषा यथा तथा।।221।।

नित्यं विमुं सर्वगतं सुसूक्ष्म

मन्तर्बहिः शून्यमनन्यमात्मनः।

विज्ञाय सम्यङ्निजरूपमेत
त्पुमान्विपाप्मा विरजा विमृत्युः।।223।।

ब्रह्माभिन्नत्वविज्ञानं भवमोक्षस्य कारणम्।
येनाद्वितीयमानन्दं ब्रह्म संपद्यते बुधः।।225।।

सत्यं ज्ञानमनन्तं ब्रह्म विशुद्धं परं स्वतः सिद्धम्।
नित्यानन्दैकरसं प्रत्यगभिन्नं निरन्तरं जयति।।227।।

यदिदं सकलं विश्वं नानारूपं प्रतीतमज्ञानात्।
तत्सर्वं ब्रह्मैव प्रत्यस्ताशेषभावनादोषम्।।229।।

केनापि मृद्भिन्नतया स्वरूपं

घटस्य संदर्शयितुं न शक्यते।

अतो घटः कल्पित एव मोहा
न्मृदेव सत्यं परमार्थभूतम्।।231।।

ब्रह्मैवेदं विश्वमित्येव वाणी

श्रौती ब्रूतेऽथर्वनिष्ठा वरिष्ठा।

तस्मात्सर्वं ब्रह्ममात्रं हि विश्वं
नाधिष्ठानाद्भिन्नतारोपितस्य।।233।।

ईश्वरो वस्तुतत्त्वज्ञो न चाहं तेष्ववस्थितः।
न च मत्स्थानि भूतानीत्येवमेव व्यचीकथत्।।235।।

अतः पृथङ्नास्ति जगत्परात्मनः

पृथक्प्रतीतिस्तु मृषा गुणादिवत्।

आरोपितस्यास्ति किमर्थवत्ता
धिष्ठानमाभाति तथा भ्रमेण।।237।।

अतः परं ब्रह्म सदद्वितीयं

विशुद्धविज्ञानघनं निरञ्जनम्।

प्रशान्तमाद्यन्तविहीनमक्रियं
निरन्तरानन्दरसस्वरूपम्।।239।।

ज्ञातृज्ञेयज्ञानशून्यमनन्तं निर्विकल्पकम्।
केवलाखण्डचिन्मात्रं परं तत्त्वं विदुर्बुधाः।।241।।

तत्त्वंपदाभ्यामभिधीयमानयो

र्ब्रह्मात्मनोः शोधितयोर्यदीत्थम्।

श्रुत्या तयोस्तत्त्वमसीति सम्य
गेकत्वमेव प्रतिपाद्यते मुहुः।।243।।

तयोर्विरोधोऽयमुपाधिकल्पितो

न वास्तवः कश्चिदुपाधिरेषः।

ईशस्य माया महदादिकारणं
जीवस्य कार्यं श्रृणु पञ्च कोशाः।।245।।

अथात आदेश इति श्रुतिः स्वयं

निषेधति ब्रह्मणि कल्पितं द्वयम्।

श्रुतिप्रमाणानुगृहीतयुक्त्या
तयोर्निरासः करणीय एवम्।।247।।

ततस्तु तौ लक्षणया सुलक्ष्यौ

तयोरखण्डैकरसत्वसिद्धये।

नालं जहत्या न तथाजहत्या
किं तूभयार्थैकतयैव भाव्यम्।।249।।

संलक्ष्य चिन्मात्रतया सदात्मनो

रखण्डभावः परिचीयते बुधैः।

एवं महावाक्यशतेन कथ्यते
ब्रह्मात्मनोरैक्यमखण्डभावः।।251।।

मृत्कार्यं सकलं घटादि सततं मृन्मात्रमेवाभित

स्तद्वत्सज्जनितं सदात्मकमिदं सन्मात्रमेवाखिलम्।

यस्मान्नास्ति सतः परं किमपि तत्सत्यं स आत्मा स्वयं
तस्मात्तत्त्वमसि प्रशान्तममलं ब्रह्माद्वयं यत्परम्।।253।।

जातिनीतिकुलगोत्रदूरगं

नामरूपगुणदोषवर्जितम्।

देशकालविषयातिवर्ति य
द्ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि।।255।।

षड्भिरूर्मिभिरयोगि योगिहृ

द्भावितं न करणैर्विभावितम्।

बुद्ध्यवेद्यमनवद्यभूति य
द्ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि।।257।।

जन्मवृद्धिपरिणत्यपक्षय

व्याधिनाशनविहीनमव्ययम्।

विश्वसृष्ट्यवनघातकारणं
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि।।259।।

एकमेव सदनेककारणं

कारणान्तरनिरासकारणम्।

कार्यकारणविलक्षणं स्वयं
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि।।261।।

यद्विभाति सदनेकधा भ्रमा

न्नामरूपगुणविक्रियात्मना।

हेमवत्स्वयमविक्रियं सदा
ब्रह्म तत्त्वमसि भावयात्मनि।।263।।

उक्तमर्थमिममात्मनि स्वयं

भावय प्रथितयुक्तिभिर्धिया।

संशयादिरहितं कराम्बुव
त्तेन तत्त्वनिगमो भविष्यति।।265।।

बुद्धौ गुहायां सदसद्विलक्षणं

ब्रह्मास्ति सत्यं परमद्वितीयम्।

तदात्मना योऽत्र वसेद्गुहायां
पुनर्न तस्याङ्गगुहाप्रवेशः।।267।।

अहं ममेति यो भावो देहाक्षादावनात्मनि।
अध्यासोऽयं निरस्तव्यो विदुषा स्वात्मनिष्ठया।।269।।

लोकानुवर्तनं त्यक्त्वा त्यक्त्वा देहानुवर्तनम्।
शास्त्रानुवर्तनं त्यक्त्वा स्वाध्यासापनयं कुरु।।271।।

संसारकारागृहमोक्षमिच्छो

रयोमयं पादनिबद्धश्रृङ्खलम्।

वदन्ति तज्ज्ञाः पटुवासनात्रयं
योऽस्माद्विमुक्तः समुपैति मुक्तिम्।।273।।

अन्तःश्रितानन्तदुरन्तवासना

धूलीविलिप्ता परमात्मवासना।

प्रज्ञातिसंघर्षणतो विशुद्धा
प्रतीयते चन्दनगन्धवत्स्फुटा।।275।।

यथा यथा प्रत्यगवस्थितं मन

स्तथा तथा मुञ्चति बाह्यवासनाः।

निःशेषमोक्षे सति वासनाना
मात्मानुभूतिः प्रतिबन्धशून्या।।277।।

तमो द्वाभ्यां रजः सत्त्वात्सत्त्वं शुद्धेन नश्यति।
तस्मात्सत्त्वमवष्टभ्य स्वाध्यासापनयं कुरु।।279।।

नाहं जीवः परं ब्रह्मेत्यतद्व्यावृत्तिपूर्वकम्।
वासनावेगतः प्राप्तस्वाध्यासापनयं कुरु।।281।।

अन्नदानविसर्गाभ्यामीषन्नास्ति क्रिया मुनेः।
तदेकनिष्ठया नित्यं स्वाध्यासापनयं कुरु।।283।।

अहंभावस्य देहेऽस्मिन्निःशेषविलयावधि।
सावधानेन युक्तात्मा स्वाध्यासापनयं कुरु।।285।।

निद्राया लोकवार्तायाः शब्दादेरपि विस्मृतेः।
क्वचिन्नावसरं दत्त्वा चिन्तयात्मानमात्मनि।।287।।

घटाकाशं महाकाश इवात्मानं परात्मनि।
विलाप्याखण्डभावेन तूष्णीं भव सदा मुने।।289।।

चिदात्मनि सदानन्दे देहारूढामहंधियम्।
निवेश्य लिङ्गमुत्सृज्य केवलो भव सर्वदा।।291।।

यत्सत्यभूतं निजरूपमाद्यं

चिदद्वयानन्दमरूपमक्रियम्।

तदेत्य मिथ्यावपुरुत्सृजैत
च्छैलूषवद्वेषमुपात्तमात्मनः।।293।।

अहंपदार्थस्त्वहमादिसाक्षी

नित्यं सुषुप्तावपि भावदर्शनात्।

ब्रूते ह्यजो नित्य इति श्रुतिः स्वयं
तत्प्रत्यगात्मा सदसद्विलक्षणः।।295।।

अतोऽभिमानं त्यज मांसपिण्डे

पिण्डाभिमानिन्यपि बुद्धिकल्पिते।

कालत्रयाबाध्यमखण्डबोधं
ज्ञात्वा स्वमात्मानमुपैहि शान्तिम्।।297।।

सन्त्यन्ये प्रतिबन्धाः पुंसः संसारहेतवो दृष्टाः।
तेषामेषां मूलं प्रथमविकारो भवत्यहंकारः।।299।।

अहंकारग्रहान्मुक्तः स्वरूपमुपपद्यते।
चन्द्रवद्विमलः पूर्णः सदानन्दः स्वयंप्रभः।।301।।

ब्रह्मानन्दनिधिर्महाबलवताहंकारघोराहिना

संवेष्ट्यात्मनि रक्ष्यते गुणमयैश्चण्डैस्त्रिभिर्मस्तकैः।

विज्ञानाख्यमहासिना द्युतिमता विच्छिद्य शीर्षत्रयं
निर्मूल्याहिमिमं निधिं सुखकरं धीरोऽनुभोक्तुं क्षमः।।303।।

अहमोऽत्यन्तनिवृत्त्या तत्कृतनानाविकल्पसंहृत्या।
प्रत्यक्तत्त्वविवेकादयमहमस्मीति विन्दते तत्त्वम्।।305।।

सदैकरूपस्य चिदात्मनो विभो

रानन्दर्मूतेरनवद्यकीर्तेः।

नैवान्यथा क्वाप्यविकारिणस्ते
विनाहमध्यासममुष्य संसृतिः।।307।।

ततोऽहमादेर्विनिवर्त्य वृत्तिं

संत्यक्तरागः परमार्थलाभात्।

तूष्णीं समास्स्वात्मसुखानुभूत्या
पूर्णात्मना ब्रह्मणि निर्विकल्पः।।309।।

निगृह्य शत्रोरहमोऽवकाशः

क्वचिन्न देयो विषयानुचिन्तया।

स एव संजीवनहेतुरस्य
प्रक्षीणजम्बीरतरोरिवाम्बु।।311।।

कार्यप्रवर्धनाद्बीजप्रवृद्धिः परिदृश्यते।
कार्यनाशाद्बीजनाशस्तस्मात्कार्यं निरोधयेत्।।313।।

संसारबन्धविच्छित्त्यै तद्द्वयं प्रदहेद्यतिः।
वासनावृद्धिरेताभ्यां चिन्तया क्रियया बहिः।।315।।

सर्वत्र सर्वतः सर्वं ब्रह्ममात्रावलोकनम्।
सद्भाववासनादार्ढ्यात्तत्त्रयं लयमश्नुते।।317।।

सद्वासनास्फूर्तिविजृम्भणे सति

ह्यसौ विलीना त्वहमादिवासना।

अतिप्रकृष्टाप्यरुणप्रभायां
विलीयते साधु यथा तमिस्रा।।319।।

दृश्यं प्रतीतं प्रविलापयन्स्वयं

सन्मात्रमानन्दघनं विभावयन्।

समाहितः सन्बहिरन्तरं वा
कालं नयेथाः सति कर्मबन्धे।।321।।

न प्रमादादनर्थोऽन्यो ज्ञानिनः स्वस्वरूपतः।
ततो मोहस्ततोऽहंधीस्ततो बन्धस्ततो व्यथा।।323।।

यथा प्रकृष्टं शैवालं क्षणमात्रं न तिष्ठति।
आवृणोति तथा माया प्राज्ञं वापि पराङ्मुखम्।।325।।

विषयेष्वाविशच्चेतः संकल्पयति तद्गुणान्।
सम्यक्संकल्पनात्कामः कामात्पुंसः प्रवर्तनम्।।327।।

अतः प्रमादान्न परोऽस्ति मृत्यु

र्विवेकिनो ब्रह्मविदः समाधौ।

समाहितः सिद्धिमुपैति सम्य
क्समाहितात्मा भव सावधानः।।329।।

यदा कदा वापि विपश्चिदेष

ब्रह्मण्यनन्तेऽप्यणुमात्रभेदम्।

पश्यत्यथामुष्य भयं तदेव
यदीक्षितं भिन्नतया प्रमादात्।।331।।

सत्याभिसंधानरतो विमुक्तो

महत्त्वमात्मीयमुपैति नित्यम्।

मिथ्याभिसंधानरतस्तु नश्ये
द्दृष्टं तदेतद्यदचोरचोरयोः।।333।।

बाह्यानुसंधिः परिवर्धयेत्फलं

दुर्वासनामेव ततस्ततोऽधिकाम्।

ज्ञात्वा विवेकैः परिहृत्य बाह्यं
स्वात्मानुसधिं विदधीत नित्यम्।।335।।

कः पण्डितः सन्सदसद्विवेकी

श्रुतिप्रमाणः परमार्थदर्शी।

जानन्हि कुर्यादसतोऽवलम्बं
स्वपातहेतोः शिशुवन्मुमुक्षुः।।337।।

अन्तर्बहिः स्वं स्थिरजङ्गमेषु

ज्ञानात्मनाधारतया विलोक्य।

त्यक्ताखिलोपाधिरखण्डरूपः
पूर्णात्मना यः स्थित एष मुक्तः।।339।।

दृश्यस्याग्रहणं कथं नु घटते देहात्मना तिष्ठतो

बाह्यार्थानुभवप्रसक्तमनसस्तत्तत्क्रियां कुर्वतः।

संन्यस्ताखिलधर्मकर्मविषयैर्नित्यात्मनिष्ठापरै
स्तत्त्वज्ञैः करणीयमात्मनि सदानन्देच्छुभिर्यत्नतः।।341।।

आरूढशक्तेरहमो विनाशः

कर्तुं न शक्यः सहसापि पण्डितैः।

ये निर्विकल्पाख्यसमाधिनिश्ला
स्तानन्तरानन्तभवा हि वासनाः।।343।।

विक्षेपशक्तिविजयो विषमो विधातुं

निःशेषमावरणशक्तिनिवृत्त्यभावे।

दृग्दृश्ययोः स्फुटपयोजलवद्विभागे

नश्येत्तदावरणमात्मनि च स्वभावात्।

निःसंशयेन भवति प्रतिबन्धशून्यो
निक्षेपणं न हि तदा यदि चेन्मृषार्थे।।345।।

परावरैकत्वविवेकवह्नि

र्दहत्यविद्यागहनं ह्यशेषम्।

किं स्यात्पुनःसंसरणस्य बीज
मद्वैतभावं समुपेयुषोऽस्य।।347।।

एतत्ित्रतयं दृष्टं सम्यग्रज्जुस्वरूपविज्ञानात्।
तस्माद्वस्तुसतत्त्वं ज्ञातव्यं बन्धमुक्तये विदुषा।।349।।

ततो विकाराः प्रकृतेरहंमुखा

देहावसाना विषयाश्च सर्वे।

क्षणेऽन्यथाभाविन एष आत्मा
नोदेति नाप्येति कदापि नान्यथा।।351।।

इत्थं विपश्चित्सदसद्विभज्य

निश्चित्य तत्त्वं निजबोधदृष्ट्या।

ज्ञात्वा स्वमात्मानमखण्डबोधं
तेभ्यो विमुक्तः स्वयमेव शाम्यति।।353।।

त्वमहमिदमितीयं कल्पना बुद्धिदोषा

त्प्रभवति परमात्मन्यद्वये निर्विशेषे।

प्रविलसति समाधावस्य सर्वो विकल्पो
विलयनमुपगच्छेद्वस्तुतत्त्वावधृत्या।।355।।

समाहिता ये प्रविलाप्य बाह्यं

श्रोत्रादि चेतः स्वमहं चिदात्मनि।

त एव मुक्ता भवपाशबन्धै
र्नान्ये तु पारोक्ष्यकथाभिधायिनः।।357।।

सति सक्तो नरो याति सद्भावं ह्येकनिष्ठया।
कीटको भ्रमरं ध्यायन्भ्रमरत्वाय कल्पते।।359।।

अतीव सूक्ष्मं परमात्मतत्त्वं

न स्थूलदृष्ट्या प्रतिपत्तुमर्हति।

समाधिनात्यन्तसुसूक्ष्मवृत्त्या
ज्ञातव्यमार्यैरतिशुद्धबुद्धिभिः।।361।।

निरन्तराभ्यासवशात्तदित्थं

पक्वं मनो ब्रह्मणि लीयते यदा।

तदा समाधिः स विकल्पवर्जितः
स्वतोऽद्वयानन्दरसानुभावकः।।363।।

श्रुतेः शतगुणं विद्यान्मननं मननादपि।
निदिध्यासं लक्षगुणमनन्तं निर्विकल्पकम्।।365।।

अतः समाधत्स्व यतेन्द्रियः सदा

निरन्तरं शान्तमनाः प्रतीचि।

विध्वंसय ध्वान्तमनाद्यविद्यया
कृतं सदेकत्वविलोकनेन।।367।।

एकान्तस्थितिरिन्द्रियोपरमणे हेतुर्दमश्चेतसः

संरोधे करणं शमेन विलयं यायादहंवासना।

तेनानन्दरसानुभूतिरचला ब्राह्मी सदा योगिन
स्तस्माच्चित्तनिरोध एव सततं कार्यः प्रयत्नान्मुनेः।।369।।

देहप्राणेन्द्रियमनोबुद्ध्यादिभिरुपाधिभिः।
यैर्यैर्वृत्तेः समायोगस्तत्तद्भावोऽस्य योगिनः।।371।।

अन्तस्त्यागो बहिस्त्यागो विरक्तस्यैव युज्यते।
त्यजत्यन्तर्बहिःसङ्गं विरक्तस्तु मुमुक्षया।।373।।

वैराग्यबोधौ पुरुषस्य पक्षिव

न्पक्षौ विजानीहि विचक्षण त्वम्।

विमुक्तिसौधाग्रतलाधिरोहणं
ताभ्यां विना नान्यतरेण सिध्यति।।375।।

वैराग्यान्न परं सुखस्य जनकं पश्यामि वश्यात्मन

स्तच्चेच्छुद्धतरात्मबोधसहितं स्वाराज्यसाम्राज्यधुक्।

एतद्द्वारमजस्रमुक्तियुवतेर्यस्मात्त्वमस्मात्परं
सर्वत्रास्पृहया सदात्मनि सदा प्रज्ञां कुरु श्रेयसे।।377।।

लक्ष्ये ब्रह्मणि मानसं दृढतरं संस्थाप्य बाह्येन्द्रियं

स्वस्थाने विनिवेश्य निश्चलतनुश्चोपेक्ष्य देहस्थितिम्।

ब्रह्मात्मैक्यमुपेत्य तन्मयतया चाखण्डवृत्त्यानिशं
ब्रह्मानन्दरसं पिबात्मनि मुदा शून्यैः किमन्यैर्भ्रमैः।।379।।

एष स्वयंज्योतिरशेषसाक्षी

विज्ञानकोशे विलसत्यजस्रम्।

लक्ष्यं विधायैनमसद्विलक्षण
मखण्डवृत्त्यात्मतयानुभावय।।381।।

अत्रात्मत्वं दृढीकुर्वन्नहमादिषु संत्यजन्।
उदासीनतया तेषु तिष्ठेद्धटपटादिवत्।।383।।

देहेन्द्रियप्राणमनोहमादिभिः

स्वाज्ञानक्लृप्तैरखिलैरुपाधिभिः।

विमुक्तमात्मानमखण्डरूपं
पूर्णं महाकाशमिवावलोकयेत्।।385।।

ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्ता मृषामात्रा उपाधयः।
ततः पूर्णं स्वमात्मानं पश्येदेकात्मना स्थितम्।।387।।

स्वयं ब्रह्मा स्वयं विष्णुः स्वयमिन्द्रः स्वयं शिवः।
स्वयं विश्वमिदं सर्वं स्वस्मादन्यन्न किंचन।।389।।

तरङ्गफेनभ्रमवुद्बुदादि सर्वं स्वरूपेण जलं यथा तथा।
चिदेव देहाद्यहमन्तमेतत्सर्वं चिदेवैकरसं विशुद्धम्।।391।।

क्रियासमभिहारेण यत्र नान्यदिति श्रुतिः।
ब्रवीति द्वैतराहित्यं मिथ्याध्यासनिवृत्तये।।393।।

वक्तव्यं किमु विद्यतेऽत्र बहुधा ब्रह्मैव जीवः स्वयं

ब्रह्मैतज्जगदापराणु सकलं ब्रह्माद्वितीयं श्रुतेः।

ब्रह्मैवाहमिति प्रबुद्धमतयः संत्यक्तबाह्याः स्फुटं
ब्रह्मीभूय वसन्ति संततचिदानन्दात्मनैव ध्रुवम्।।395।।

शवाकारं यावद्भजति मनुजस्तावदशुचिः

परेभ्यः स्यात्क्लेशो जननमरणव्याधिनिरयाः।

यदात्मानं शुद्धं कलयति शिवाकारमचलं
तदा तेभ्यो मुक्तो भवति हि तदाह श्रुतिरपि।।397।।

समाहितायां सति चित्तवृत्तौ

परात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे।

न दृश्यते कश्चिदयं विकल्पः
प्रजल्पमात्रः परिशिष्यते ततः।।399।।

द्रष्टृदर्शनदृश्यादिभावशून्यैकवस्तुनि।
निर्विकारे निराकारे निर्विशेषे भिदा कुतः।।401।।

तेजसीव तमो यत्र विलीनं भ्रान्तिकारणम्।
अद्वितीये परे तत्त्वे निर्विशेषे भिदा कुतः।।403।।

न ह्यस्ति विश्वं परतत्त्वबोधा

त्सदात्मनि ब्रह्मणि निर्विकल्पे।

कालत्रये नाप्यहिरीक्षितो गुणे
न ह्यम्बुबिन्दुर्मृगतृष्णिकायाम्।।405।।

अनन्यत्वमधिष्ठानादारोप्यस्य निरीक्षितम्।
पण्डितै रज्जुसर्पादौ विकल्पो भ्रान्तिजीवनः।।407।।

किमपि सततबोधं केवलानन्दरूपं

निरुपममतिवेलं नित्यमुक्तं निरीहम्।
निरवधि गगनाभं निष्कलं निर्विकल्पं
हृदि कलयति विद्वान्ब्रह्म पूर्णं समाधौ।।409।।

अजरममरमस्ताभासवस्तुस्वरूपं

स्तिमितसलिलराशिप्रख्यमाख्याविहीनम्।

शमितगुणविकारं शाश्वतं शान्तमेकं
हृदि कलयति विद्वान्ब्रह्म पूर्णं समाधौ।।411।।

सर्वोपाधिविनिर्मुक्तं सच्चिदानन्दमद्वयम्।
भावयात्मानमात्मस्थं न भूयः कल्पसेऽध्वने।।413।।

सततविमलबोधानन्दरूपं समेत्य

त्यज जडमलरूपोपाधिमेतं सुदूरे।

अथ पुनरपि नैव स्मर्यतां वान्तवस्तु
स्मरणविषयभूतं कल्पते कुत्सनाय।।415।।

प्रारब्धसूत्रग्रथितं शरीरं

प्रयातु वा तिष्ठतु गोरिव स्रक्।

न तत्पुनः पश्यति तत्त्ववेत्ता
नन्दात्मनि ब्रह्मणि लीनवृत्तिः।।417।।

संसिद्धस्य फलं त्वेतज्जीवन्मुक्तस्य योगिनः।
बहिरन्तः सदानन्दरसास्वादनमात्मनि।।419।।

यद्युत्तरोत्तराभावः पूर्वपूर्वं तु निष्फलम्।
निवृत्तिः परमा तृप्तिरानन्दोऽनुपमः स्वतः।।421।।

विद्याफलं स्यादसतो निवृत्तिः

प्रवृत्तिरज्ञानफलं तदीक्षितम्।

तज्ज्ञाज्ञयोर्यन्मृगतृष्णिकादौ
नो चेद्विदो दृष्टफलं किमस्मात्।।423।।

वासनानुदयो भोग्ये वैराग्यस्य तदावधिः।

अहंभावोदयाभावो बोधस्य परमावधिः।
लीनवृत्तेरनुत्पत्तिर्मर्यादोपरतेस्तु सा।।425।।

स्थितप्रज्ञो यतिरयं यः सदानन्दमश्नुते।
ब्रह्मण्येव विलीनात्मा निर्विकारो विनिष्क्रियः।।427।।

यस्य स्थिता भवेत्प्रज्ञा यस्यानन्दो निरन्तरः।
प्रपञ्चो विस्मृतप्रायः स जीवन्मुक्त इष्यते।।429।।

शान्तसंसारकलनः कलावानपि निष्कलः।
यः सचित्तोऽपि निश्चित्तः स जीवन्मुक्त इष्यते।।431।।

अतीताननुसंधानं भविष्यदविचारणम्।
औदासीन्यमपि प्राप्ते जीवन्मुक्तस्य लक्षणम्।।433।।

इष्टानिष्टार्थसंप्राप्तौ समदर्शितयात्मनि।
उभयत्राविकारित्वं जीवन्मुक्तस्य लक्षणम्।।435।।

देहेन्द्रियादौ कर्तव्ये ममाहंभाववर्जितः।
औदासीन्येन यस्तिष्ठेत्स जीवन्मुक्त इष्यते।।437।।

देहेन्द्रियेष्वहंभाव इदंभावस्तदन्यके।
यस्य नो भवतः क्वापि स जीवन्मुक्त इष्यते।।439।।

साधुभिः पूज्यमानेऽस्मिन्पीड्यमानेऽपि दुर्जनैः।
समभावो भवेद्यस्य स जीवन्मुक्त इष्यते।।441।।

विज्ञातब्रह्मतत्त्वस्य यथापूर्वं न संसृतिः।
अस्ति चेन्न स विज्ञातब्रह्मभावो बहिर्मुखः।।443।।

अत्यन्तकामुकस्यापि वृत्तिः कुण्ठति मातरि।
तथैव ब्रह्मणि ज्ञाते पूर्णानन्दे मनीषिणः।।445।।

सुखाद्यनुभवो यावत्तावत्प्रारब्धमिष्यते।
फलोदयः क्रियापूर्वो निष्क्रियो न हि कुत्रचित्।।447।।

यत्कृतं स्वप्नवेलायां पुण्यं वा पापमुल्बणम्।
सुप्तोत्थितस्य किं तत्स्यात्स्वर्गाय नरकाय वा।।449।।

न नभो घटयोगेन सुरागन्धेन लिप्यते।
तथात्मोपाधियोगेन तद्धर्मैर्नैव लिप्यते।।451।।

व्याघ्रबुद्ध्या विनिर्मुक्तो बाणः पश्चात्तु गोमतौ।
न तिष्ठति च्छिनत्त्येव लक्ष्यं वेगेन निर्भरम्।।453।।

उपाधितादात्म्यविहीनकेवल

ब्रह्मात्मनैवात्मनि तिष्ठतो मुनेः।

प्रारब्धसद्भावकथा न युक्ता
स्वप्नार्थसंबन्धकथेव जाग्रतः।।455।।

न तस्य मिथ्यार्थसमर्थनेच्छा

न संग्रहस्तज्जगतोऽपि दृष्टः।

तत्रानुवृत्तिर्यदि चेन्मृषार्थे
न निद्रया मुक्त इतीष्यते ध्रुवम्।।457।।

कर्मणा निर्मितो देहः प्रारब्धं तस्य कल्प्यताम्।
नानादेरात्मनो युक्तं नैवात्मा कर्मनिर्मितः।।459।।

प्रारब्धं सिध्यति तदा यदा देहात्मना स्थितिः।

देहात्मभावो नैवेष्टः प्रारब्धं त्यज्यतामतः।
शरीरस्यापि प्रारब्धकल्पना भ्रान्तिरेव हि।।461।।

ज्ञानेनाज्ञानकार्यस्य समूलस्य लयो यदि।

तिष्ठत्ययं कथं देह इति शङ्कावतो जडान्।
समाधातुं बाह्यदृष्ट्या प्रारब्धं वदति श्रुतिः।।463।।

परिपूर्णमनाद्यन्तमप्रमेयमविक्रियम्।
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचन।।465।।

प्रत्यगेकरसं पूर्णमनन्तं सर्वतोमुखम्।
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचन।।467।।

निर्गुणं निष्कलं सूक्ष्मं निर्विकल्पं निरञ्जनम्।
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचन।।469।।

सत्समृद्धं स्वतःसिद्धं शुद्धं बुद्धमनीदृशम्।
एकमेवाद्वयं ब्रह्म नेह नानास्ति किंचन।।471।।

भवानपीदं परतत्त्वमात्मनः

स्वरूपमानन्दघनं निचाय्य।

विधूय मोहं स्वमनःप्रकल्पितं
मुक्तः कृतार्थो भवतु प्रबुद्धः।।473।।

स्वस्याविद्याबन्धसंबन्धमोक्षा

त्सत्यज्ञानानन्दरूपात्मलब्धौ।

शास्त्रं युक्तिर्देशिकोक्तिः प्रमाणं
चान्तःसिद्धा स्वानुभूतिः प्रमाणम्।।475।।

तटस्थिता बोधयन्ति गुरवः श्रुतयो यथा।
प्रज्ञयैव तरेद्विद्वानीश्वरानुगृहीतया।।477।।

वेदान्तसिद्धान्तनिरुक्तिरेषा

ब्रह्मैव जीवः सकलं जगच्च।

अखण्डरूपस्थितिरेव मोक्षो
ब्रह्माद्वितीयं श्रुतयः प्रमाणम्।।479।।

कंचित्कालं समाधाय परे ब्रह्मणि मानसम्।
व्युत्थाय परमानन्दादिदं वचनमब्रवीत्।।481।।

वाचा वक्तुमशक्यमेव मनसा मन्तुं न वास्वाद्यते

स्वानन्दामृतपूरपूरितपरब्रह्माम्बुधेर्वैभवम्।

अम्भोराशिविशीर्णवार्षिकशिलाभावं भजन्मे मनो
यस्यांशांशलवे विलीनमधुनानन्दात्मना निर्वृतम्।।483।।

किं हेयं किमुपादेयं किमन्यत्किं विलक्षणम्।
अखण्डानन्दपीयूषपूर्णे ब्रह्ममहार्णवे।।485।।

नमो नमस्ते गुरवे महात्मने

विमुक्तसङ्गाय सदुत्तमाय।

नित्याद्वयानन्दरसस्वरूपिणे
भूम्ने सदापारदयाम्बुधाम्ने।।487।।

धन्योऽहं कृतकृत्योऽहं विमुक्तोऽहं भवग्रहात्।
नित्यानन्दस्वरूपोऽहं पूर्णोऽहं त्वदनुग्रहात्।।489।।

अकर्ताहमभोक्ताहमविकारोऽहमक्रियः।
शुद्धबोधस्वरूपोऽहं केवलोऽहं सदाशिवः।।491।।

नाहमिदं नाहमदोऽप्युभयोरवभासकं परं शुद्धम्।
बाह्याभ्यन्तरशून्यं पूर्णं ब्रह्माद्वितीयमेवाहम्।।493।।

नारायणोऽहं नरकान्तकोऽहं

पुरान्तकोऽहं पुरुषोऽहमीशः।

अखण्डबोधोऽहमशेषसाक्षी
निरीश्वरोऽहं निरहं च निर्ममः।।495।।

मय्यखण्डसुखाम्भोधौ बहुधा विश्ववीचयः।
उत्पद्यन्ते विलीयन्ते मायामारुतविभ्रमात्।।497।।

आरोपितं नाश्रयदूषकं भवे

त्कदापि मूढैर्मतिदोषदूषितैः।

नार्द्रीकरोत्यूषरभूमिभागं
मरीचिकावारिमहाप्रवाहः।।499।।

न मे देहेन संबन्धो मेघेनेव विहायसः।
अतः कुतो मे तद्धर्मा जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तयः।।501।।

न मे प्रवृत्तिर्न च मे निवृत्तिः

सदैकरूपस्य निरंशकस्य।

ऐकात्मको यो निबिडो निरन्तरो
व्योमेव पूर्णः स कथं नु चेष्टते।।503।।

छायया स्पृष्टमुष्णं वा शीतं वा सुष्ठु दुष्ठु वा।
न स्पृशत्येव यत्किंचित्पुरुषं तद्विलक्षणम्।।505।।

रवेर्यथा कर्मणि साक्षिभावो

वह्नेर्यथा वायसि दाहकत्वम्।

रज्जोर्यथारोपितवस्तुसङ्ग
स्तथैव कूटस्थचिदात्मनो मे।।507।।

चलत्युपाधौ प्रतिबिम्बलौल्य

मौपाधिकं मूढधियो नयन्ति।

स्वबिम्बभूतं रविवद्विनिष्क्रियं
कर्तास्मि भोक्तास्मि हतोऽस्मि हेति।।509।

कर्तृत्वभोक्तृत्वखलत्वमत्तता

जडत्वबद्धत्वविमुक्ततादयः।

बुद्धेर्विकल्पा न तु सन्ति वस्तुतः
स्वस्मिन्परे ब्रह्मणि केवलेऽद्वये।।511।।

अव्यक्तादि स्थूलपर्यन्तमेत

द्विश्वं यत्नाभासमात्रं प्रतीतम्।

व्योमप्रख्यं सूक्ष्ममाद्यन्तहीनं
ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि।।513।।

यस्मिन्नस्ताशेषमायाविशेषं

प्रत्यग्रूपं प्रत्ययागम्यमानम्।

सत्यज्ञानानन्दमानन्दरूपं
ब्रह्माद्वैतं यत्तदेवाहमस्मि।।515।।

सर्वात्मकोऽहं सर्वोऽहं सर्वातीतोऽहमद्वयः।
केवलाखण्डबोधोऽहमानन्दोऽहं निरन्तरः।।517।।

महास्वप्ने मायाकृतजनिजरामृत्युगहने

भ्रमन्तं क्लिश्यन्तं बहुलतरतापैरनुकलम्।

अहंकारव्याघ्रव्यथितमिममत्यन्तकृपया
प्रबोध्य प्रस्वापात्परमवितवान्मामसि गुरो।।519।।

इति नतमवलोक्य शिष्यवर्यं

समधिगतात्मसुखं प्रबुद्धतत्त्वम्।

प्रमुदितहृदयः स देशिकेन्द्रः
पुनरिदमाह वचः परं महात्मा।।521।।

कस्तां परानन्दरसानुभूति

मुत्सृज्य शून्येषु रमेत विद्वान्।

चन्द्रे महाह्लादिनि दीप्यमाने
चित्रेन्दुमालोकयितुं क इच्छेत्।।523।।

स्वमेव सर्वतः पश्यन्मन्यमानः स्वमद्वयम्।
स्वानन्दमनुभुञ्जानः कालं नय महामते।।525।।

तूष्णीमवस्था परमोपशान्ति

र्बुद्धेरसत्कल्पविकल्पहेतोः।

ब्रह्मात्मना ब्रह्मविदो महात्मनो
यत्राद्वयानन्दसुखं निरन्तरम्।।527।।

गच्छंस्तिष्ठन्नुपविशञ्शयानो वान्यथापि वा।
यथेच्छया वसेद्विद्वानात्मारामः सदा मुनिः।।529।।

घटोऽयमिति विज्ञातुं नियमः कोऽन्वपेक्ष्यते।
विना प्रमाणसुष्ठुत्वं यस्मिन्सति पदार्थधीः।।531।।

देवदत्तोऽहमित्येतद्विज्ञानं निरपेक्षकम्।
तद्वद्ब्रह्मविदोऽप्यस्य ब्रह्माहमिति वेदनम्।।533।।

वेदशास्त्रपुराणानि भूतानि सकलान्यपि।
येनार्थवन्ति तं किं नु विज्ञातारं प्रकाशयेत्।।535।।

न खिद्यते नो विषयैः प्रमोदते

न सज्जते नापि विरज्यते च।

स्वस्मिन्सदा क्रीडति नन्दति स्वयं
निरन्तरानन्दरसेन तृप्तः।।537।।

चिन्ताशून्यमदैन्यभैक्षमशनं पानं सरिद्वारिषु

स्वातन्त्र्येण निरङ्कुशा स्थितिरभीर्निद्रा श्मशाने वने।
वस्त्रं क्षालनशोषणादिरहितं दिग्वास्तु शय्या मही
संचारो निगमान्तवीथिषु विदां क्रीडा परे ब्रह्मणि।।539।।

दिगम्बरो वापि च साम्बरो वा

त्वगम्बरो वापि चिदम्बरस्थः।

उन्मत्तवद्वापि च बालवद्वा
पिशाचवद्वापि चरत्यवन्याम्।।541।।

क्वचिन्मूढो विद्वान्क्वचिदपि महाराजविभवः

क्वचिद्भ्रान्तः सौम्यः क्वचिदजगराचारकलितः।

क्वचित्पात्रीभूतः क्वचिदवमतः क्वाप्यविदित
श्चरत्येवं प्राज्ञः सततपरमानन्दसुखितः।।543।।

अपि कुर्वन्नकुर्वाणश्चाभोक्ता फलभोग्यपि।
शरीर्यप्यशरीर्येष परिच्छिन्नोऽपि सर्वगः।।545।।

स्थूलादिसंबन्धवतोऽभिमानिनः

सुखं च दुःखं च शुभाशुभे च।

विध्वस्तबन्धस्य सदात्मनो मुनेः
कुतः शुभं वाप्यशुभं फलं वा।।547।।

तद्वद्देहादिबन्धेभ्यो विमुक्तं ब्रह्मवित्तमम्।
पश्यन्ति देहिवन्मूढाः शरीराभासदर्शनात्।।549।।

स्रोतसा नीयते दारु यथा निम्नोन्नतस्थलम्।
दैवेन नीयते देहो यथाकालोपभुक्तिषु।।551।।

नैवेन्द्रियाणि विषयेषु नियुङ्क्त एष

नैवापयुङ्क्त उपदर्शनलक्षणस्थः।

नैव क्रियाफलमपीषदपेक्षते स
स्वानन्दसान्द्ररसपानसुमत्तचित्तः।।553।।

जीवन्नेव सदा मुक्तः कृतार्थो ब्रह्मवित्तमः।
उपाधिनाशाद्ब्रह्मैव सद्ब्रह्माप्येति निर्द्वयम्।।555।।

यत्र क्वापि विशीर्णं पर्णमिव तरोर्वपुः पतनात्।
ब्रह्मीभूतस्य यतेः प्रागेव हि तच्चिदग्निना दग्धम्।।557।।

देहस्य मोक्षो नो मोक्षो न दण्डस्य कमण्डलोः
अविद्याहृदयग्रन्थिमोक्षो मोक्षो यतस्ततः।।559।।

पत्रस्य पुष्पस्य फलस्य नाशव

द्देहेन्द्रियप्राणधियां विनाशः।

नैवात्मनः स्वस्य सदात्मकस्या
नन्दाकृतेर्वृक्षवदास्त एषः।।561।।

अविनाशी वा अरेयमात्मेति श्रुतिरात्मनः।
प्रब्रवीत्यविनाशित्वं विनश्यत्सु विकारिषु।।563।।

विलक्षणं यथा ध्वान्तं लीयते भानुतेजसि।
तथैव सकलं दृश्यं ब्रह्मणि प्रविलीयते।।565।।

क्षीरं क्षीरे यथा क्षिप्तं तैलं तैले जलं जले।
संयुक्तमेकतां याति तथात्मन्यात्मविन्मुनिः।।567।।

सदात्मैकत्वविज्ञानदग्धाविद्यादिवर्ष्मणः।
अमुष्य ब्रह्मभूतत्वाद्ब्रह्मणः कुत उद्भवः।।569।।

आवृतेः सदसत्त्वाभ्यां वक्तव्ये बन्धमोक्षणे।

नावृतिर्ब्रह्मणः काचिदन्याभावादनावृतम्।
यद्यस्त्यद्वैतहानिः स्याद्द्वैतं नो सहते श्रुतिः।।571।।

अस्तीति प्रत्ययो यश्च

यश्च नास्तीति वस्तुनि

बुद्धेरेव गुणावेतौ
न तु नित्यस्य वस्तुनः।।573।।

न निरोधो न चोत्पत्ति

र्न बन्धो न च साधकः।

न मुमुक्षुर्न वै मुक्त
इत्येषा परमार्थता।।575।।

इति श्रुत्वा गुरोर्वाक्यं

प्रश्रयेण कृतानतिः।

स तेन समनुज्ञातो
ययौ निर्मुक्तबन्धनः।।577।।

इत्याचार्यस्य शिष्यस्य

संवादेनात्मलक्षणम्।

निरूपितं मुमुक्षूणां
सुखबोधोपपत्तये।।579।।