यदालम्बो दरं हन्ति सतां प्रत्यूहसंभवम्।
तदालम्बे दयालम्बं लम्बोदरपदाम्बुजम्।।3।।

अस्य शास्त्रानुसारित्वादनुबन्धचतुष्टयम्।
यदेव मूलं शास्त्रस्य निर्दिष्टं तदिहोच्यते।।5।।

चतुर्भिः साधनैः सम्यक्संपन्नो युक्तिदक्षिणः।
मेधावी पुरुषो विद्वानधिकार्यत्र संमतः।।7।।

एतदैक्यप्रमेयस्य प्रमाणस्यापि च श्रुतेः।
संबन्धः कथ्यते सद्भिर्बोध्यबोधकलक्षणः।।9।।

प्रयोजनं संप्रवृत्तेः कारणं फललक्षणम्।
प्रयोजनमनुद्दिश्य न मन्दोऽपि प्रवर्तते।।11।।

चत्वारि साधनान्यत्र वदन्ति परमर्षयः।
मुक्तिर्येषां तु सद्भावे नाभावे सिध्यति ध्रुवम्।।13।।

शमादिषट्कसंपत्तिस्तृतीयं साधनम् मतम्।
तुरीयं तु मुमुक्षुत्वं साधनं शास्त्रसंमतम्।।15।।

मृदादिकारणं नित्यं त्रिषु कालेषु दर्शनात्।
घटाद्यनित्यं तत्कार्यं यतस्तन्नाश ईक्ष्यते।।17।।

सर्गं वक्त्यस्य तस्माद्वा एतस्मादित्यपि श्रुतिः।
सकाशाद्ब्रह्मणस्तस्मादनित्यत्वे न संशयः।।19।।

अनित्यत्वं च नित्यत्वमेवं यच्छ्रुतियुक्तिभिः।
विवेचनं नित्यानित्यविवेक इति कथ्यते।।21।।

नित्यानित्यपदार्थविवेकात्पुरुषस्य जायते सद्यः।
स्रक्चन्दनवनितादौ सर्वत्रानित्यवस्तुनि विरक्तिः।।23।।

प्रदृश्यते वस्तुनि यत्र दोषो

न तत्र पुंसोऽस्ति पुनः प्रवृत्तिः।

अन्तर्महारोगवतीं विजान
न्को नाम वेश्यामपि रूपिणीं व्रजेत्।।25।।

कुक्षौ स्वमातुर्मलमूत्रमध्ये

स्थितिं तदा विट्क्रिमिदंशनं च।

तदीयकौक्षेयकवह्निदाहं
विचार्य को वा विरतिं न याति।।27।।

स्वीयैः परैस्ताडनमज्ञभाव

मत्यन्तचापल्यमसत्क्रियां च।

कुमारभावे प्रतिषिद्धवृत्तिं
विचार्य को वा विरतिं न याति।।29।।

विरूपतां सर्वजनादवज्ञां

सर्वत्र दैन्यं निजबुद्धिहैन्यम्।

वृद्धत्वसंभावितदुर्दशां तां
विचार्य को वा विरतिं न याति।।31।।

यमावलोकोदितभीतिकम्प

मर्मव्यथोच्छ्वासगतीश्च वेदनाम्।

प्राणप्रयाणे परिदृश्यमानां
विचार्य को वा विरतिं न याति।।33।।

पुण्यक्षये पुण्यकृतो नभःस्थै

र्निपात्यमानान्शिथिलीकृताङ्गान्।

नक्षत्ररूपेण दिवश्च्युतांस्ता
न्विचार्य को वा विरतिं न याति।।35।।

श्रुत्या निरुक्तं सुखतारतम्यं

ब्रह्मान्तमारभ्य महीमहेशम्।

औपाधिकं तत्तु न वास्तवं चे
दालोच्य को वा विरतिं न याति।।37।।

यत्रास्ति लोके गतितारतम्यं

उच्चावचत्वान्वितमत्र तत्कृतम्।

यथेह तद्वत्खलु दुःखमस्ती
त्यालोच्य को वा विरतिं न याति।।39।।

सुखं किमस्त्यत्र विचार्यमाणे

गृहेऽपि वा योषिति वा पदार्थे।

मायातमोऽन्धीकृतचक्षुषो ये
त एव मुह्यन्ति विवेकशून्याः।।41।।

गतेऽपि तोये सुषिरं कुलीरो

हातुं ह्यशक्तो म्रियते विमोहात्।

यथा तथा गेहसुखानुषक्तो
विनाशमायाति नरो भ्रमेण।।43।।

यथा तथा पुत्रकलत्रमित्र

स्नेहानुबन्धैर्ग्रथितो गृहस्थः।

कदापि वा तान्परिमुच्य गेहा
द्गन्तुं न शक्तो म्रियते मुधैव।।45।।

गृहस्पृहा पादनिबद्धश्रृङ्खला

कान्तासुताशा पटुकण्ठपाशः।

शीर्षे पतद्भूर्यशनिर्हि साक्षा
त्प्राणान्तहेतुः प्रबला धनाशा।।47।।

कामान्धकारेण निरुद्धदृष्टि

र्मुह्यत्यसत्यप्यबलास्वरूपे।

न ह्यन्धदृष्टेरसतः सतो वा
सुखत्वदुःखत्वविचारणास्ति।।49।।

दूरादवेक्ष्याग्निशिखां पतङ्गो

रम्यत्वबुद्ध्या विनिपत्य नश्यति।

यथा तथा नष्टदृगेष सूक्ष्मं
कथं निरीक्षेत विमुक्तिमार्गम्।।51।।

काम एव यमः साक्षात्कान्ता वैतरणी नदी।
विवेकिनां मुमुक्षूणां निलयस्तु यमालयः।।53।।

यमस्य कामस्य च तारतम्यं

विचार्यमाणे महदस्ति लोके।

हितं करोत्यस्य यमोऽप्रियः स
न्कामस्त्वनर्थं कुरुते प्रियः सन्।।55।।

विश्वस्य वृद्धिं स्वयमेव कांक्ष

न्प्रवर्तकं कामिजनं ससर्ज।

तेनैव लोकः परिमुह्यमानः
प्रवर्धते चन्द्रमसेव चाब्धिः।।57।।

अतोऽन्तरङ्गस्थितकामवेगा

द्भोग्ये प्रवृत्तिः स्वत एव सिद्धा।

सर्वस्य जन्तोर्ध्रुवमन्यथा चे
दबोधितार्थेषु कथं प्रवृत्तिः।।59।।

अवेक्ष्य विषये दोषं बुद्धियुक्तो विचक्षणः।
कामपाशेन यो मुक्तः स मुक्तेः पथिगोचरः।।61।।

श्रुते दृष्टेऽपि वा भोग्ये यस्मिन्कस्मिंश्च वस्तुनि।
समीचीनत्वधीत्यागात्कामो नोदेति कर्हिचित्।।63।।

न कोऽपि सम्यक्त्वधिया विनैव

भोग्यं नरः कामयितुं समर्थः।

यतस्ततः कामजयेच्छुरेतां
सम्यक्त्वबुद्धिं विषये निहन्यात्।।65।।

संकल्पानुदये हेतुर्यथाभूतार्थदर्शनम्।
अनर्थचिन्तनं चाभ्यां नावकाशोऽस्य विद्यते।।67।।

यथार्थदर्शनं वस्तुन्यनर्थस्यापि चिन्तनम्।
संकल्पस्यापि कामस्य तद्वधोपाय इष्यते।।69।।

राज्ञो भयं चोरभयं प्रमादा

द्भयं तथा ज्ञातिभयं च वस्तुतः।

धनं भयग्रस्तमनर्थमूलं
यतः सतां नैव सुखाय कल्पते।।71।।

सतामपि पदार्थस्य लाभाल्लोभः प्रवर्धते।
विवेको लुप्यते लोभात्तस्िमँल्लुप्ते विनश्यति।।73।।

भोगेन मत्तता जन्तोर्दानेन पुनरुद्भवः।
वृधैवोभयथा वित्तं नास्त्येव गतिरन्यथा।।75।।

सुखयति धनमेवेत्यन्तराशापिशाच्या

दृढतरमुपगूढो मूढलोको जडात्मा।

निवसति तदुपान्ते संततं प्रेक्षमाणो
व्रजति तदपि पश्चात्प्राणमेतस्य हृत्वा।।77।।

लोभः क्रोधश्च डम्भश्च मदो मत्सर एव च।
वर्धते वित्तसंप्राप्त्या कथं तच्चित्तशोधनम्।।79।।

नित्याहितेन वित्तेन

भयचिन्तानपायिना।

चित्तस्वास्थ्यं कुतो जन्तो
र्गृहस्थेनाहिना यथा।।81।।

तस्मादनर्थस्य निदानमर्थः

पुमर्थसिद्धिर्न भवत्यनेन।

ततो वनान्ते निवसन्ति सन्तः
संन्यस्य सर्वं प्रतिकूलमर्थम्।।83।।

सुखमिति मलराशौ ये रमन्तेऽत्र गेहे

क्रिमय इव कलत्रक्षेत्रपुत्रानुषक्त्या।

सुरपद इव तेषां नैव मोक्षप्रसङ्ग
स्त्वपि तु निरयगर्भावासदुःखप्रवाहः।।85।।

सत्कर्मक्षयपाप्मनां श्रुतिमतां सिद्धात्मनां धीमतां

नित्यानित्यपदार्थशोधनमिदं युक्त्या मुहुः कुर्वताम्।

तस्मादुत्थमहाविरक्त्यसिमतां मोक्षैककाङ्क्षावतां
धन्यानां सुलभं स्त्रियादिविषयेष्वाशालताच्छेदनम्।।87।।

मुक्तिश्रीनगरस्य दुर्जयतरं द्वारं यदस्त्यादिमं

तस्य द्वे अररे धनं च युवती ताभ्यां पिनद्धं दृढम्।

कामाख्यार्गलदारुणा बलवता द्वारं तदेतत्त्रयं
धीरो यस्तु भिनत्ति सोऽर्हति सुखं भोक्तुं विमुक्तिश्रियः।।89।।

विवेकजां तीव्रविरक्तिमेव मुक्तेर्निदानं निगदन्ति सन्तः।
तस्माद्विवेकी विरतिं मुमुक्षुः संपादयेत्तां प्रथमं प्रयत्नात्।।91।।

वैराग्यरहिता एव यमालय इवालये।
क्लिश्नन्ति त्रिविधैस्तापैर्मोहिता अपि पण्डिताः।।93।।

एकवृत्त्यैव मनसः स्वलक्ष्ये नियतस्थितिः।
शम इत्युच्यते सद्भिः शमलक्षणवेदिभिः।।95।।

स्वविकारं परित्यज्य वस्तुमात्रतया स्थितिः।
मनसः सोत्तमा शान्तिर्ब्रह्मनिर्वाणलक्षणा।।97।।

विषयव्यापृतिं त्यक्त्वा श्रवणैकमनस्थितिः।
मनसश्चेतरा शान्तिर्मिश्रसत्त्वैकलक्षणा।।99।।

कामः क्रोधश्च लोभश्च मदो मोहश्च मत्सरः।
न जिताः षडिमे येन तस्य शान्तिर्न सिध्यति।।101।।

येन नाराधितो देवो यस्य नो गुर्वनुग्रहः।
न वश्यं हृदयं यस्य तस्य शान्तिर्न सिध्यति।।103।।

ब्रह्मचर्यमहिंसा च दया भूतेष्ववक्रता।
विषयेष्वतिवैतृष्ण्यं शौचं दम्भविवर्जनम्।।105।।

ज्ञानशास्त्रैकपरता समता सुखदुःखयोः।
मानानासक्तिरेकान्तशीलता च मुमुक्षुता।।107।।

स्मरणं दर्शनं स्त्रीणां गुणकर्मानुकीर्तनम्।
समीचीनत्वधीस्तासु प्रीतिः संभाषणं मिथः।।109।।

अहिंसा वाङ्मनःकायैः प्राणिमात्राप्रपीडनम्।
स्वात्मवत्सर्वभूतेषु कायेन मनसा गिरा।।111।।

ब्रह्मादिस्थावरान्तेषु वैराग्यं विषयेष्वनु।
यथैव काकविष्ठायां वैराग्यं तद्धि निर्मलम्।।113।।

अज्ञानदूरीकरणं मानसं शौचमान्तरम्।
अन्तःशौचे स्थिते सम्यग्बाह्यं नावश्यकं नृणाम्।।115।।

पुंसस्तथानाचरणमदम्भित्वं विदुर्बुधाः।
यत्स्वेन दृष्टं सम्यक्च श्रुतं तस्यैव भाषणम्।।117।।

निर्ममत्वं स्मृतं येन कैवल्यं लभते बुधः।
गुरुवेदान्तवचनैर्निश्चितार्थे दृढस्थितिः।।119।।

संजाताहंकृतित्यागस्त्वभिमानविसर्जनम्।
त्रिभिश्च करणैः सम्यग्हित्वा वैषयिकीं क्रियाम्।।121।।

यद्यदुक्तं ज्ञानशास्त्रे श्रवणादिकमेषु यः।
निरतः कर्मधीहीनः ज्ञाननिष्ठः स एव हि।।123।।

श्रेष्ठं पूज्यं विदित्वा मां मानयन्तु जना भुवि।
इत्यासक्त्या विहीनत्वं मानानासक्तिरुच्यते।।125।।

संसारबन्धनिर्मुक्तिः कदा झटिति मे भवेत्।
इति या सुदृढा बुद्धिरीरिता सा मुमुक्षुता।।127।।

तत्तद्वृत्तिनिरोधेन बाह्येन्द्रियविनिग्रहः।
योगिनो दम इत्याहुर्मनसः शान्तिसाधनम्।।129।।

इन्द्रियेषु निरुद्धेषु त्यक्त्वा वेगं मनः स्वयम्।
सत्त्वभावमुपादत्ते प्रसादस्तेन जायते।।131।।

तेन स्वदौष्ट्यं परिमुच्य चित्तं

शनैः शनैः शान्तिमुपाददाति।

चित्तस्य बाह्यार्थविमोक्षमेव
मोक्षं विदुर्मोक्षणलक्षणज्ञाः।।133।।

प्राणायामाद्भवति मनसो निश्चलत्वं प्रसादो

यस्याप्यस्य प्रतिनियतदिग्देशकालाद्यवेक्ष्य।

सम्यग्दृष्ट्या क्वचिदपि तया नो दमो हन्यते त
त्कुर्याद्धीमान्दममनलसश्चित्तशान्त्यै प्रयत्नात्।।135।।

आध्यात्मिकादि यद्दुःखं प्राप्तं प्रारब्धवेगतः।
अचिन्तया तत्सहनं तितिक्षेति निगद्यते।।137।।

क्षमावतामेव हि योगसिद्धिः

स्वाराज्यलक्ष्मीसुखभोगसिद्धिः।

क्षमाविहीना निपतन्ति विघ्नै
र्वातैर्हताः पर्णचया इव द्रुमात्।।139।।

ब्रह्मचर्यमहिंसा च साधूनामप्यगर्हणम्।
पराक्षेपादिसहनं तितिक्षोरेव सिध्यति।।141।।

तितिक्षोरेव विघ्नेभ्यस्त्वनिवर्तितचेतसः।
सिध्यन्ति सिद्धयः सर्वा अणिमाद्याः समृद्धयः।।143।।

तत्तत्कालसमागतामयततेः शान्त्यै प्रवृत्तो यदि

स्यात्तत्तत्परिहारकौषधरतस्तच्चिन्तने तत्परः।

तद्भिक्षुः श्रवणादिधर्मरहितो भूत्वा मृतश्चेत्ततः
किं सिद्धं फलमाप्नुयादुभयथा भ्रष्टो भवेत्स्वार्थतः।।145।।

न तु कृत्वैव संन्यासं तूष्णीमेव मृतस्य हि।
पुण्यलोकगतिं ब्रूते भगवान्न्यासमात्रतः।।147।।

तस्मात्तितिक्षया सोढ्वा तत्तद्दुःखमुपागतम्।
कुर्याच्छक्त्यनुरूपेण श्रवणादि शनैः शनैः।।149।।

साधनत्वेन दृष्टानां सर्वेषामपि कर्मणाम्।
विधिना यः परित्यागः स संन्यासः सतां मतः।।151।।

कर्मणा साध्यमानस्यानित्यत्वं श्रूयते यतः।
कर्मणानेन किं नित्यफलेप्सोः परमार्थिनः।।153।।

नैतदन्यतरं ब्रह्म कदा भवितुमर्हति।
स्वतःसिद्धं सर्वदाप्तं शुद्धं निर्मलमक्रियम्।।155।।

आप्त्राप्ययोस्तु भेदश्चेदाप्त्रा चाप्यमवाप्यते।
आप्तृस्वरूपमेवैतद्ब्रह्म नाप्यं कदाचन।।157।।

केन दुष्टेन युज्येत वस्तु निर्मलमक्रियम्।
यद्योगादागतं दोषं संस्कारो विनिवर्तयेत्।।159।।

सावयवस्य क्षीरादेर्वस्तुनः परिणामिनः।
येन केन विकारित्वं स्यान्नो निष्कर्मवस्तुनः।।161।।

तस्मान्न कर्मसाध्यत्वं ब्रह्मणोऽस्ति कुतश्चन।
कर्मसाध्यं त्वनित्यं हि ब्रह्म नित्यं सनातनम्।।163।।

कृतकत्वमनित्यत्वे हेतुर्जागर्ति सर्वदा।
तस्मादनित्ये स्वर्गादौ पण्डितः को नु मुह्यति।।165।।

ऐतदात्म्यमिदं सर्वं तत्सत्यमिति च श्रुतिः।
अस्यैव नित्यतां ब्रूते जगद्धेतोः सतः स्फुटम्।।167।।

प्रत्यग्ब्रह्मविचारपूर्वमुभयोरेकत्वबोधाद्विना

कैवल्यं पुरुषस्य सिध्यति परब्रह्मात्मतालक्षणम्।

न स्नानैरपि कीर्तनैरपि जपैर्नो कृच्छ्रचान्द्रायणै
र्नो वाप्यध्वरयज्ञदाननिगमैर्नो मन्त्रतन्त्रैरपि।।169।।

विवेकिनो विरक्तस्य ब्रह्मनित्यत्ववेदिनः।
तद्भावेच्छोरनित्यार्थे तत्सामग्र्ये कुतोऽरतिः।।171।।

मुमुक्षुणा परित्याज्यं ब्रह्मभावमभीप्सुना।
मुमुक्षोरपि कर्मास्तु श्रवणं चापि साधनम्।।173।।

तथा श्रवणजो बोधः पुंसो विहितकर्मणा।
अतः सापेक्षितं ज्ञानमथवापि समुच्चयम्।।175।।

इति शङ्का न कर्तव्या मूढवत्पण्डितोत्तमैः।
कर्मणः फलमन्यत्तु श्रवणस्य फलं पृथक्।।177।।

अर्थी समर्थ इत्यादि लक्षणं कर्मिणो मतम्।
परीक्ष्य लोकानित्यादि लक्षणं मोक्षकाङ्क्षिणः।।179।।

नैवान्यसाधनापेक्षा शुश्रूषोस्तु गुरुं विना।
उपर्युपर्यहंकारो वर्धते कर्मणा भृशम्।।181।।

इत्यादिवैपरीत्यं तत्साधने चाधिकारिणोः।
द्वयोः परस्परापेक्षा विद्यते न कदाचन।।183।।

कथमन्योन्यसापेक्षा कथं वापि समुच्चयः।
यथाग्नेस्तृणकूटस्य तेजसस्तिमिरस्य च।।185।।

कोटीन्धनाद्रिज्वलितोऽपि वह्निरर्कस्य नार्हत्युपकर्तुमीषत्।
यथा तथा कर्मसहस्रकोटिर्ज्ञानस्य किं नु स्वयमेव लीयते।।187।।

कर्त्रा कर्तुमकर्तुं वाप्यन्यथा कर्म शक्यते।
न तथा वस्तुनो ज्ञानं कर्तृतन्त्रं कदाचन।।189।।

ज्ञानस्य वस्तुतन्त्रत्वे संशयाद्युदयः कथम्।
अतो न वास्तवं ज्ञानमिति नो शङ्क्यतां बुधैः।।191।।

वस्तु तावत्परं ब्रह्म नित्यं सत्यं ध्रुवं विभु।
श्रुतिप्रमाणे तज्ज्ञानं स्यादेव निरपेक्षकम्।।193।।

न कर्म यत्किंचिदपेक्षते हि रूपोपलब्धौ पुरुषस्य चक्षुः।
ज्ञानं तथैव श्रवणादिजन्यं वस्तुप्रकाशे निरपेक्षमेव।।195।।

विद्यां चाविद्यां चेति सहोक्तिरियमुपकृता सद्भिः।
सत्कर्मोपासनयोर्न त्वात्मज्ञानकर्मणोः क्वापि।।197।।

मोक्षेच्छया यदहरेव विरज्यतेऽसौ

न्यासस्तदैव विहितो विदुषो मुमुक्षोः।

श्रुत्या तयैव परया च ततः सुधीभिः
प्रामाणिकोऽयमिति चेतसि निश्चितव्यः।।199।।

प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च द्वे एते श्रुतिगोचरे।
प्रवृत्त्या बध्यते जन्तुर्निवृत्त्या तु विमुच्यते।।201।।

न ज्ञानकर्मणोर्यस्मात्सहयोगस्तु युज्यते।
तस्मात्त्याज्यं प्रयत्नेन कर्म ज्ञानेच्छुना ध्रुवम्।।203।।

उपरतिशब्दार्थो ह्युपरमणं पूर्वदृष्टवृत्तिभ्यः।
सोऽयं मुख्यो गौणश्चेति च वृत्त्या द्विरूपतां धत्ते।।205।।

पुंसः प्रधानसिद्ध्यर्थमङ्गस्याश्रयणं ध्रुवम्।
कर्तव्यमङ्गहीनं चेत्प्रधानं नैव सिध्यति।।207।।

संन्यस्य तु यतिः कुर्यान्न पूर्वविषयस्मृतिम्।
तां तां तत्स्मरणे तस्य जुगुप्सा जायते यतः।।209।।

श्रद्धावतामेव सतां पुमर्थः

समीरितः सिध्यति नेतरेषाम्।

उक्तं सुसूक्ष्मं परमार्थतत्त्वं
श्रद्धत्स्व सोम्येति च वक्ति वेदः।।211।।

दैवे च वेदे च गुरौ च मन्त्रे

तीर्थे महात्मन्यपि भेषजे च।

श्रद्धा भवत्यस्य यथा यथान्त
स्तथा तथा सिद्धिरुदेति पुंसाम्।।213।।

तस्माच्छ्रद्धा सुसंपाद्या गुरुवेदान्तवाक्ययोः।
मुमुक्षोः श्रद्दधानस्य फलं सिध्यति नान्यथा।।215।।

मुक्तस्येश्वररूपत्वाद्गुरोर्वागपि तादृशी।
तस्मात्तद्वाक्ययोः श्रद्धा सतां सिध्यति धीमताम्।।217।।

चित्तस्य साध्यैकपरत्वमेव

पुमर्थसिद्धेर्नियमेन कारणम्।

नैवान्यथा सिध्यति साध्यमीष
न्मनःप्रमादे विफलः प्रयत्नः।।219।।

सिद्धेश्चित्तसमाधानमसाधारणकारणम्।
यतस्ततो मुमुक्षूणां भवितव्यं सदामुना।।221।।

बहिरङ्गं श्रुतिः प्राह ब्रह्मचर्यादिमुक्तये।
शमादिषट्कमेवैतदन्तरङ्गं विदुर्बुधाः।।223।।

अन्तरङ्गविहीनस्य कृतश्रवणकोटयः।
न फलन्ति यथा योद्धुरधीरस्यास्त्रसंपदः।।225।।

साधनानां तु सर्वेषां मुमुक्षा मूलकारणम्।
अनिच्छोरप्रवृत्तस्य क्व श्रुतिः क्व नु तत्फलम्।।227।।

तापैस्त्रिभिर्नित्यमनेकरूपैः संतप्यमानो क्षुभितान्तरात्मा।
परिग्रहं सर्वमनर्थबुद्ध्या जहाति सा तीव्रतरा मुमुक्षा।।229।।

मोक्षस्य कालोऽस्ति किमद्य मे त्वरा

भुक्त्वैव भोगान्कृतसर्वकार्यः।

मुक्त्यै यतिष्येऽहमथेति बुद्धि
रेषैव मन्दा कथिता मुमुक्षा।।231।।

जन्मानेकसहस्रेषु तपसाराधितेश्वरः।
तेन निःशेषनिर्धूतहृदयस्थितकल्मषः।।233।।

निष्टप्तमग्निना पात्रमुद्वास्य त्वरया यथा।
जहाति गेहं तद्वच्च तीव्रमोक्षेच्छया द्विजः।।235।।

जन्मान्तरे मध्यमस्तु तदन्यस्तु युगान्तरे।
चतुर्थः कल्पकोट्यां वा नैव बन्धाद्विमुच्यते।।237।।

पुत्रमित्रकलत्रादिसुखं जन्मनि जन्मनि।
मर्त्यत्वं पुरुषत्वं च विवेकश्च न लभ्यते।।239।।

खादते मोदते नित्यं शुनकः सूकरः खरः।
तेषामेषां विशेषः को वृत्तिर्येषां तु तैः समा।।241।।

तावदेव नरः स्वस्थः सारग्रहणतत्परः।
विवेकी प्रयतेताशु भवबन्धविमुक्तये।।243।।

अन्तर्बन्धेन बद्धस्य किं बहिर्बन्धमोचनैः।
तदन्तर्बन्धमुक्त्यर्थं क्रियतां कृतिभिः कृतिः।।245।।

गेहादिसर्वमपहाय लघुत्वबुद्ध्या

सौख्येच्छया स्वपतिनानलमाविविक्षोः।

कान्ताजनस्य नियता सुदृढा त्वरा या
सैषा फलान्तगमने करणं मुमुक्षोः।।247।।

शिरो विवेकस्त्वत्यन्तं वैराग्यं वपुरुच्यते।
शमादयः षडङ्गानि मोक्षेच्छा प्राण इष्यते।।249।।

उक्तसाधनसंपन्नो जिज्ञासुर्यतिरात्मनः।
जिज्ञासायै गुरुं गच्छेत्समित्पाणिर्नयोज्ज्वलः।।251।।

अनपेक्षः शुचिर्दक्षः करुणामृतसागरः।

एवंलक्षणसंपन्नः स गुरुर्ब्रह्मवित्तमः।
उपासाद्यः प्रयत्नेन जिझासोः स्वार्थसिद्धये।।253।।

अविद्याहृदयग्रन्थिविमोक्षोऽपि भवेद्यतः।
तमेव गुरुरित्याहुर्गुरुशब्दार्थवेदिनः।।255।।

बन्धमुक्तं ब्रह्मनिष्ठं कृतकृत्यं भजेद्गुरुम्।
यस्य प्रसादात्संसारसागरो गोष्पदायते।।257।।

भगवन्करुणासिन्धो भवसिन्धोर्भवांस्तरिः।
यमाश्रित्याश्रमेणैव परं पारं गता बुधाः।।259।।

संप्रीतिमक्ष्णोर्वदनप्रसाद

मानन्दमन्तःकरणस्य सद्यः।

विलोकनं ब्रह्मविदस्तनोति
छिनत्ति मोहं सुगतिं व्यनक्ति।।261।।

दुष्पारे भवसागरे जनिमृतिव्याध्यादिदुःखोत्कटे

घोरे पुत्रकलत्रमित्रबहुलग्राहाकरे भीकरे।

कर्मोत्तुङ्गतरङ्गभङ्गनिकरैराकृष्यमाणो मुहुः
यातायातगतिभ्रमेण शरणं किंचिन्न पश्याम्यहम्।।263।।

वदन्तमेवं तं शिष्यं दृष्ट्यैव दयया गुरुः।
दद्यादभयमेतस्मै मा भैष्टेति मुहुर्मुहुः।।265।।

निद्रागाढतमोवृतः किल जनः स्वप्ने भुजङ्गादिना

ग्रस्तं स्वं समवेक्ष्य यत्प्रलपति त्रासाद्धतोऽस्मीत्यलम्।

आप्तेन प्रतिबोधितः करतलेनाताड्य पृष्टः स्वयं
किंचिन्नेति वदत्यमुष्य वचनं स्यात्तत्किमर्थं वद।।267।।

तद्वत्त्वयाप्यात्मन उक्तमेत

ज्जन्माप्ययव्याधिजरादिदुःखम्।

मृषैव सर्वं भ्रमकल्पितं ते
सम्यग्विचार्यात्मनि मुञ्च भीतिम्।।269।।

शिष्यः --
श्रीमद्भिरुक्तं सकलं मृषेति

दृष्टान्त एव ह्युपपद्यते तत्।

दार्ष्टान्तिके नैव भवादिदुःखं
प्रत्यक्षतः सर्वजनप्रसिद्धम्।।271।।

विद्यमानस्य मिथ्यात्वं कथं नु घटते प्रभो।
प्रत्यक्षं खलु सर्वेषां प्रमाणं प्रस्फुटार्थकम्।।273।।

क आत्मा कस्त्वनात्मा च किमु लक्षणमेतयोः।
आत्मन्यनात्मधर्माणामारोपः क्रियते कथम्।।275।।

सर्वमेतद्यथापूर्वं करामलकवत्स्फुटम्।
प्रतिपादय मे स्वामिन् श्रीगुरो करुणानिधे।।277।।

शिवप्रसादेन विना न सिद्धिः

शिवप्रसादेन विना न बुद्धिः।

शिवप्रसादेन विना न युक्तिः
शिवप्रसादेन विना न मुक्तिः।।279।।

विवेको जन्तूनां प्रभवति जनिष्वेव बहुषु

प्रसादादेवैशाद्बहुसुकृतपाकोदयवशात्।

यतस्तस्मादेव त्वमपि परमार्थावगमने
कृतारम्भः पुंसामिदमिह विवेकस्य तु फलं।।281।।

प्रश्नः समीचीनतरस्तवायं

यदात्मतत्त्वावगमे प्रवृत्तिः।

ततस्तवैतत्सकलं समूलं
निवेदयिष्यामि मुदा श्रृणुष्व।।283।।

नाशेषलोकैरनुभूयमानः

प्रत्यक्षतोऽयं सकलप्रपञ्चः।

कथं मृषा स्यादिति शङ्कनीयं
विचारशून्येन विमुह्यता त्वया।।285।।

घटोऽयमित्यत्र घटाभिधानः

प्रत्यक्षतः कश्चिदुदेति दृष्टेः।

विचार्यमाणे स तु नास्ति तत्र
मृदस्ति तद्भावविलक्षणा सा।।287।।

तस्मात्त्वयीदं भ्रमतः प्रतीतं

मृषैव नो सत्यमवेहि साक्षात्।

ब्रह्म त्वमेवासि सुखस्वरूपं
त्वत्तो न भिन्नं विचिनुष्व बुद्धौ।।289।।

तत्त्वमात्मस्थमज्ञात्वा मूढः शास्त्रेषु पश्यति।
गोपः कक्षगतं छागं यथा कूपेषु दुर्मतिः।।291।।

विस्मृत्य वस्तुनस्तत्त्वमध्यारोप्य च वस्तुनि।
अवस्तुतां च तद्धर्मान्मुधा शोचति नान्यथा।।293।।

इत्युक्त्वाभिमुखीकृत्य शिष्यं करुणया गुरुः।
अध्यारोपापवादाभ्यां निष्प्रपञ्चं प्रपञ्चयन्।।295।।

वस्तुन्यवस्त्वारोपो यः सोऽध्यारोप इतीर्यते।
असर्पभूते रज्ज्वादौ सर्पत्वारोपणं यथा।।297।।

तत्कारणं यदज्ञानं सकार्यं सद्विलक्षणम्।
अवस्त्वित्युच्यते सद्भिर्यस्य बाधा प्रदृश्यते।।299।।

शुक्तेर्बाधा न खल्वस्ति रजतस्य यथा तथा।
अवस्तुसंज्ञितं यत्तज्जगदध्यासकारणम्।।301।।

मिथ्यासंबन्धतस्तत्र ब्रह्मण्याश्रित्य तिष्ठति।
मणौ शक्तिर्यथा तद्वन्नैतदाश्रयदूषकम्।।303।।

अज्ञानं प्रकृतिः शक्तिरविद्येति निगद्यते।
तदेतत्सन्न भवति नासद्वा शुक्तिरौप्यवत्।।305।।

अत एतदनिर्वाच्यमित्येव कवयो विदुः।
समष्टिव्यष्टिरूपेण द्विधाज्ञानं निगद्यते।।307।।

इयं समष्टिरुत्कृष्टा सत्त्वांशोत्कर्षतः पुरा।
मायेति कथ्यते तज्ज्ञैः शुद्धसत्त्वैकलक्षणा।।309।।

अव्याकृतं तदव्यक्तमीश इत्यपि गीयते।
सर्वशक्तिगुणोपेतः सर्वज्ञानावभासकः।।311।।

सर्वज्ञत्वेश्वरत्वादिकारणत्वान्मनीषिणः।
कारणं वपुरित्याहुः समष्टिं सत्त्वबृंहितम्।।313।।

सर्वोपरमहेतुत्वात्सुषुप्तिस्थानमिष्यते।
प्राकृतः प्रलयो यत्र श्राव्यते श्रुतिभिर्मुहुः।।315।।

वनस्य व्यष्ट्यभिप्रायाद्भूरुहा इत्यनेकता।
यथा तथैवाज्ञानस्य व्यष्टितः स्यादेनकता।।317।।

चैतन्यं व्यष्ट्यवच्छिन्नं प्रत्यगात्मेति गीयते।
साभासं व्यष्ट्युपहितं सत्तादात्म्येन तद्गुणैः।।319।।

अस्य व्यष्टिरहंकारकारणत्वेन कारणम्।
वपुस्तत्राभिमान्यात्मा प्राज्ञ इत्युच्यते बुधैः।।321।।

स्वरूपाच्छादकत्वेनाप्यानन्दप्रचुरत्वतः।
कारणं वपुरानन्दमयः कोश इतीर्यते।।323।।

इत्यानन्दसमुत्कर्षः प्रबुद्धेषु प्रदृश्यते।
समष्टेरपि च व्यष्टेरुभयोर्वनवृक्षवत्।।325।।

सत्युपाध्योरभिन्नत्वे क्व भेदस्तद्विशिष्टयोः।
एकीभावे तरङ्गाब्ध्योः को भेदः प्रतिबिम्बयोः।।327।।

एतदेवाविविक्तं सदुपाधिभ्यां च तद्गुणैः।
महावाक्यस्य वाच्यार्थो विविक्तं लक्ष्य इष्यते।।329।।

अद्वितीयस्वमात्रोऽसौ निरुपादान ईश्वरः।
स्वयमेव कथं सर्वं सृजतीति न शङ्क्यताम्।।331।।

स्वप्राधान्येन जगतो निमित्तमपि कारणम्।
उपादानं ततोपाधिप्राधान्येन भवत्ययम्।।333।।

तमःप्रधानप्रकृतिविशिष्टात्परमात्मनः।
अभूत्सकाशादाकाशमाकाशाद्वायुरुच्यते।।335।।

आरम्भन्ते कार्यगुणान्ये कारणगुणा हि ते।
एतानि सूक्ष्मभूतानि भूतमात्रा अपि क्रमात्।।337।।

अपञ्चीकृतभूतेभ्यो जातं सप्तदशाङ्गकम्।
संसारकारणं लिङ्गमात्मनो भोगसाधनम्।।339।।

श्रोत्रत्वक्चक्षुर्जिह्वाघ्राणानि पञ्च जातानि।
आकाशादीनां सत्त्वांशेभ्यो धीन्द्रियाण्यनुक्रमतः।।341।।

प्रकाशकत्वादेतेषां सात्त्विकांशत्वमिष्यते।
प्रकाशकत्वं सत्त्वस्य स्वच्छत्वेन यतस्ततः।।343।।

संकल्पान्मन इत्याहुर्बुद्धिरर्थस्य निश्चयात्।
अभिमानादहंकारश्चित्तमर्थस्य चिन्तनात्।।345।।

चिन्तनं च मनोधर्मः संकल्पादिर्यथा तथा।
अन्तर्भावो मनस्यैव सम्यक्चित्तस्य सिध्यति।।347।।

तस्मादेव तु बुद्धेः कर्तृत्वं तदितरस्य करणत्वम्।
सिध्यत्यात्मन उभयाद्विद्यात्संसारकारणं मोहात्।।349।।

विज्ञानमयकोशोऽयमिति विद्वद्भिरुच्यते।

अयं महानहंकारवृत्तिमान्कर्तृलक्षणः।
सर्वसंसारनिर्वोढा विज्ञानमयशब्दभाक्।।351।।

स्ववासनाप्रेरित एव नित्यं

करोति कर्मोभयलक्षणं च।

भुङ्क्ते तदुत्पन्नफलं विशिष्टं
सुखं च दुःखं च परत्र चात्र।।353।।

मनो मनोमयः कोशो भवेज्ज्ञानेन्द्रियैः सह।
प्राचुर्यं मनसो यत्र दृश्यतेऽसौ मनोमयः।।355।।

मनो ह्यमुष्य प्रवणस्य हेतु

रन्तर्बहिश्चार्थमनेन वेत्ति।

श्रृणोति जिघ्रत्यमुनैव चेक्षते
वक्ति स्पृशत्यत्ति करोति सर्वम्।।357।।

रजस्तमोभ्यां मलिनं त्वशुद्ध

मज्ञानजं सत्त्वगुणेन रिक्तम्।

मनस्तमोदोषसमन्वितत्वा

ज्जडत्वमोहालसताप्रमादैः।

तिरस्कृतं सन्न तु वेत्ति वास्तवं
पदार्थतत्त्वं ह्युपलभ्यमानम्।।359।।

ततो मुमुक्षुर्भवबन्धमुक्त्यै

रजस्तमोभ्यां च तदीयकार्यैः।

वियोज्य चित्तं परिशुद्धसत्त्वं
प्रियं प्रयत्नेन सदैव कुर्यात्।।361।।

यमेषु निरतो यस्तु नियमेषु च यत्नतः।
विवेकिनस्तस्य चित्तं प्रसादमधिगच्छति।।363।।

परद्रव्यपरद्रोहपरनिन्दापरस्त्रियः।
नालम्बते मनो यस्य तस्य चित्तं प्रसीदति।।365।।

अत्यन्तं श्रद्धया भक्त्या गुरुमीश्वरमात्मनि।
यो भजत्यनिशं क्षान्तस्तस्य चित्तं प्रसीदति।।367।।

कट्वाम्ललवणात्युष्णतीक्ष्णरूक्षविधायिनाम्।
पूतिपर्युषितादीनां त्यागः सत्त्वाय कल्पते।।369।।

यस्य चित्तं निर्विषयं हृदयं यस्य शीतलम्।
तस्य मित्रं जगत्सर्वं तस्य मुक्तिः करस्थिता।।371।।

चित्तप्रसादेन विनावगन्तुं

बन्धं न शक्नोति परात्मतत्त्वम्।

तत्त्वावगत्या तु विना विमुक्ति
र्न सिध्यति ब्रह्मसहस्रकोटिषु।।373।।

पञ्चानामेव भूतानां रजोंशेभ्योऽभवन् क्रमात्।
वाक्पाणिपादपायूपस्थानि कर्मेन्द्रियाण्यनु।।375।।

प्राणः प्राग्गमनेन स्यादपानोऽवाग्गमनेन च।
व्यानस्तु विष्वग्गमनादुत्क्रान्त्योदान इष्यते।।377।।

क्रियैव दिश्यते प्रायः प्राणकर्मेन्द्रियेष्वलम्।
ततस्तेषां रजोंशेभ्यो जनिरङ्गीकृता बुधैः।।379।।

एते प्राणादयः पञ्च पञ्चकर्मेन्द्रियैः सह।
भवेत्प्राणमयः कोशः स्थूलो येनैव चेष्टते।।381।।

वायुनोच्चालितो वृक्षो नानारूपेण चेष्टते।
तस्मिन्विनिश्चले सोऽपि निश्चलः स्याद्यथा तथा।।383।।

कोशत्रयं मिलित्वैतद्वपुः स्यात्सूक्ष्ममात्मनः।
अतिसूक्ष्मतया लीनस्यात्मनो गमकत्वतः।।385।।

समष्टिः स्यात्तरुगणः सामान्येन वनं यथा।
एतत्समष्ट्युपहितं चैतन्यं सफलं जगुः।।387।।

हिरण्यगर्भ इत्यस्य व्यपदेशस्ततो मतः।

समस्तलिङ्गदेहेषु सूत्रवन्मणिपङ्क्तिषु।
व्याप्य स्थितत्वात्सूत्रात्मा प्राणनात्प्राण उच्यते।।389।।

चैतन्यं तैजस इति निगदन्ति मनीषिणः।
तेजोमयान्तःकरणोपाधित्वेनैष तैजसः।।391।।

स्वप्ने जागरकालीनवासनापरिकल्पितान्।
तैजसो विषयान्भुङ्क्ते सूक्ष्मार्थान्सूक्ष्मवृत्तिभिः।।393।।

द्वयोरुपाध्योरेकत्वे तयोरप्यभिमानिनोः।
सूत्रात्मनस्तैजसस्याप्यभेदः पूर्ववन्मतः।।395।।

तान्येव सूक्ष्मभूतानि व्योमादीनि परस्परम्।
पञ्चीकृतानि स्थूलानि भवन्ति श्रृणु तत्क्रमम्।।397।।

चतुर्धा सुविभज्याथ तमेकैकं विनिक्षिपेत्।
चतुर्णां प्रथमे भागे क्रमेण स्वार्धमन्तरा।।399।।

संयोज्य स्थूलतां यान्ति व्योमादीनि यथाक्रमम्।
अमुष्य पञ्चीकरणस्याप्रामाण्यं न शङ्क्यताम्।।401।।

ततः प्रामाणिकं पञ्चीकरणं मन्यतां बुधैः।
प्रत्यक्षादिविरोधः स्यादन्यथा क्रियते यदि।।403।।

अतोऽप्रामाणिकमिति न किंचिदपि चिन्त्यताम्।
खांशव्याप्तिश्च खव्याप्तिर्विद्यते पावकादिषु।।405।।

न तथा विद्यते व्याप्तिर्वह्न्यादेः खनभस्वतोः।
सूक्ष्मत्वादंशकव्याप्तेस्तद्धर्मो नोपलभ्यते।।407।।

अनेनोद्भूतगुणकं भूतं वक्ष्येऽवधारय।
शब्दैकगुणमाकाशं शब्दस्पर्शगुणोऽनिलः।।409।।

एतैश्चतुर्भिर्गन्धेन सह पञ्चगुणा मही।
आकाशांशतया श्रोत्रं शब्दं गृह्णाति तद्गुणम्।।411।।

अबंशकतया जिह्वा रसं गृह्णाति तद्गुणम्।
भूम्यंशकतया घ्राणं गन्धं गृह्णाति तद्गुणम्।।413।।

तेजोंशकतया पाणी वह्न्याद्यर्चनतत्परौ।
जलांशकतयोपस्थो रेतोमूत्रविसर्गकृत्।।415।।

जिह्वाया वरुणो दैवं घ्राणस्य त्वश्िवनावुभौ।
वाचोऽग्निर्हस्तयोरिन्द्रः पादयोस्तु त्रिविक्रमः।।417।।

रुद्रस्त्वहंकृतेर्दैवं क्षेत्रज्ञश्चित्तदैवतम्।
दिगाद्या देवताः सर्वाः खादिसत्त्वांशसंभवाः।।419।।

शरीरकरणग्रामा प्राणाहमधिदेवताः।
पञ्चैते हेतवः प्रोक्ता निष्पत्तौ सर्वकर्मणाम्।।421।।

करोति विज्ञानमयोऽभिमानं

कर्ताहमेवेति तदात्मना स्थितः।

आत्मा तु साक्षी न करोति किंचि
न्न कारयत्येव तटस्थवत्सदा।।423।।

आत्मनः साक्षिमात्रत्वं न कर्तृत्वं न भोक्तृता।
रविवत्प्राणिभिर्लोके क्रियमाणेषु कर्मसु।।425।।

तथैव प्रत्यगात्मापि रविवन्निष्क्रियात्मना।
उदासीनतयैवास्ते देहादीनां प्रवृत्तिषु।।427।।

आत्मस्वरूपमविचार्य विमूढबुद्धि

रारोपयत्यखिलमेतदनात्मकार्यम्।

स्वात्मन्यसङ्गचितिनिष्क्रिय एव चन्द्रे
दूरस्थमेघकृतधावनवद्भ्रमेण।।429।।

पञ्चीकृतेभ्यः खादिभ्यो भूतेभ्यस्त्वीक्षयेशितुः।
समुत्पन्नमिदं स्थूलं ब्रह्माण्डं सचराचरम्।।431।।

केचिन्मारुतभोजनाः खलु परे चन्द्रार्कतेजोशनाः

केचित्तोयकणाशिनोऽपरिमिताः केचित्तु मृद्भक्षकाः।

केचित्पर्णशिलातृणादनपराः केचित्तु मांसाशिनः
केचिद्व्रीहियवान्नभोजनपरा जीवन्त्यमी जन्तवः।।433।।

यत्र जाता जरायुभ्यस्ते नराद्या जरायुजाः।
अण्डजास्ते स्युरण्डेभ्यो जाता ये विहगादयः।।435।।

इदं स्थूलवपुर्जातं भौतिकं च चतुर्विधम्।
सामान्येन समष्टिः स्यादेकधीविषयत्वतः।।437।।

वैश्वानरो विश्वनरेष्वात्मत्वेनाभिमानतः।
विराट् स्याद्विविधत्वेन स्वयमेव विराजनात्।।439।।

साभासं व्यष्ट्युपहितं तत्तादात्म्यमुपागतम्।
चैतन्यं विश्व इत्याहुर्वेदान्तनयकोविदाः।।441।।

व्यष्टिरेषास्य विश्वस्य भवति स्थूलविग्रहः।
उच्यतेऽन्नविकारित्वात्कोशोऽन्नमय इत्ययम्।।443।।

तस्मादन्नविकारित्वेनायमन्नमयो मतः।
आच्छादकत्वादेतस्याप्यसेः कोशवदात्मनः।।445।।

बहिरात्मा ततः स्थूलभोगायतनमुच्यते।

इन्द्रियैरुपनीतानां शब्दादीनामयं स्वयम्।
देहेन्द्रियमनोयुक्तो भोक्तेत्याहुर्मनीषिणः।।447।।

ज्ञानेन्द्रियाणि निजदैवतचोदितानि

कर्मेन्द्रियाण्यपि तथा मनआदिकानि।

स्वस्वप्रयोजनविधौ नियतानि सन्ति
यत्नेन किंकरजना इव तं भजन्ते।।449।।

एतत्समष्टिव्यष्ट्योश्चोभयोरप्यभिमानिनोः।
तद्विश्ववैश्वानरयोरभेदः पूर्ववन्मतः।।451।।

महाप्रपञ्चावच्छिन्नं विश्वप्राज्ञादिलक्षणम्।
विराडादीशपर्यन्तं चैतन्यं चैकमेव तत्।।453।।

तत्सर्वं खल्विदं ब्रह्मेत्यस्य वाक्यस्य पण्डितैः।
वाच्यार्थ इति निर्णीतं विविक्तं लक्ष्य इत्यपि।।455।।

अन्तःकरणतद्वृत्तिद्रष्टृ नित्यमविक्रियम्।
चैतन्यं यत्तदात्मेति बुद्ध्या बुध्यस्व सूक्ष्मया।।457।।

नैव प्रत्यग्जायते वर्धते नो

किचिन्नापक्षीयते नैव नाशम्।

आत्मा नित्यः शाश्वतोऽयं पुराणो
नासौ हन्यो हन्यमाने शरीरे।।459।।

अस्मिन्नात्मन्यनात्मत्वमनात्मन्यात्मतां पुनः।
विपरीततयाध्यस्य संसरन्ति विमोहतः।।461।।

अनात्मनो जन्मजरामृतिक्षुधा

तृष्णासुखक्लेशमयादिधर्मान्।

विपर्ययेण ह्यतथाविधेऽस्मि
न्नारोपयन्त्यात्मनि बुद्धिदोषात्।।463।।

किं मरुन्मृगतृष्णाम्बुपूरेणार्द्रत्वमृच्छति।
दृष्टिसंस्थितपीतेन शङ्खः पीतायते किमु।।465।।

पुरो दृष्टे हि विषयेऽध्यस्यन्ति विषयान्तरम्।
तद्दृष्टं शुक्तिरज्ज्वादौ सादृश्याद्यनुबन्धतः।।467।।

नानुभूतः कदाप्यात्माननुभूतस्य वस्तुनः।
सादृश्यं सिध्यति कथमनात्मनि विलक्षणे।।469।।

उपाधियोग उभयोः सम एवेशजीवयोः।
जीवस्यैव कथं बन्धो नेश्वरस्यास्ति तत्कथम्।।471।।

श्रीगुरुः --
न सावयव एकस्य नात्मा विषय इष्यते।
अस्यास्मत्प्रत्ययार्थत्वादपरोक्षाच्च सर्वशः।।473।।

न कस्यापि स्वसद्भावे प्रमाणमभिकाङ्क्ष्यते।
प्रमाणानां च प्रामाण्यं यन्मूलं किं तु बोधयेत्।।475।।

पुरस्थ एव विषये वस्तुन्यध्यस्यतामिति।
नियमो न कृतः सद्भिर्भ्रान्तिरेवात्र कारणम्।।477।।

अनात्मन्यात्मताध्यासे न सादृश्यमपेक्षते।
पीतोऽयं शङ्ख इत्यादौ सादृश्यं किमपेक्षितम्।।479।।

तथापि किंचिद्वक्ष्यामि सादृश्यं श्रृणु तत्परः।
अत्यन्तनिर्मलः सूक्ष्म आत्मायमतिभास्वरः।।481।।

आत्माभासं ततो बुद्धिर्बुद्ध्याभासं ततो मनः।

अक्षाणि मनआभासान्यक्षाभासमिदं वपुः।
अत एवात्मताबुद्धिर्देहाक्षादावनात्मनि।।483।।

अनात्मन्यहमित्येव योऽयमध्यास ईरितः।
स्यादुत्तरोत्तराध्यासे पूर्वपूर्वस्तु कारणम्।।485।।

अध्यासबाधागमनस्य कारणं

श्रृणु प्रवक्ष्यामि समाहितात्मा।

यस्मादिदं प्राप्तमनर्थजातं
जन्माप्ययव्याधिजरादिदुःखम्।।487।।

आवृतिस्तमसः शक्तिस्तद्ध्यावरणकारणम्।
मूलाविद्येति सा प्रोक्ता यया संमोहितं जगत्।।489।।

विक्षेपनाम्नी रजसस्तु शक्तिः

प्रवृत्तिहेतुः पुरुषस्य नित्यम्।

स्थूलादिलिङ्गान्तमशेषमेत
द्यया सदात्मन्यसदेव सूयते।।491।।

शक्त्या महत्यावरणाभिधानया

समावृते सत्यमलस्वरूपे।

पुमाननात्मन्यहमेष एवे
त्यात्मत्वबुद्धिं विदधाति मोहात्।।493।।

विक्षेपशक्त्या परिचोद्यमानः

करोति कर्माण्युभयात्मकानि।

भुञ्जान एतत्फलमप्युपात्तं
परिभ्रमत्येव भवाम्बुराशौ।।495।।

अध्यासो नाम खल्वेष वस्तुनो योऽन्यथाग्रहः।
स्वाभाविकभ्रान्तिमूलं संसृतेरादिकारणम्।।497।।

अध्यासादेव संसारो नष्टेऽध्यासे न दृश्यते।
तदेतदुभयं स्पष्टं पश्य त्वं बद्धमुक्तयोः।।499।।

आत्मनः सोऽयमध्यासो मिथ्याज्ञानपुरःसरः।
असत्कल्पोऽपि संसारं तनुते रज्जुसर्पवत्।।501।।

अस्योपाधिः शुद्धसत्त्वप्रधाना

माया यत्र त्वस्य नास्त्यल्पभावः।

सत्त्वस्यैवोत्कृष्टता तेन बन्धो
नो विक्षेपस्तत्कृतो लेशमात्रः।।503।।

तस्मादावृतिविक्षेपौ किंचित्कर्तुं न शक्नुतः।
स्वयमेव स्वतन्त्रोऽसौ तत्प्रवृत्तिनिरोधयोः।।505।।

रजसस्तमसश्चैव प्राबल्यं सत्त्वहानतः।
जीवोपाधौ तथा जीवे तत्कार्यं बलवत्तरम्।।507।।

एतस्य संसृतेर्हेतुरध्यासोऽर्थविपर्ययः।
अध्यासमूलमज्ञानमाहुरावृतिलक्षणम्।।509।।

कर्मणा जायते जन्तुः कर्मणैव प्रलीयते।
कर्मणः कार्यमेवैषा जन्ममृत्युपरम्परा।।511।।

यद्येन वर्धते तेन नाशस्तस्य न सिध्यति।
येन यस्य सहावस्था निरोधाय न कल्पते।।513।।

ततोऽज्ञानस्य विच्छित्तिः कर्मणा नैव सिध्यति।
यस्य प्रध्वस्तजनको यत्संयोगोऽस्ति तत्क्षणे।।515।।

अज्ञानज्ञानयोस्तद्वदुभयोरेव दृश्यते।
न ज्ञानेन विना नाशस्तस्य केनापि सिध्यति।।517।।

युक्त्यात्मानात्मनोस्तस्मात्करणीयं विवेचनम्।
अनात्मन्यात्मताबुद्धिग्रन्थिर्येन विदीर्यते।।519।।

मूढा अश्रुतवेदान्ताः स्वयं पण्डितमानिनः।
ईशप्रसादरहिताः सद्गुरोश्च बहिर्मुखाः।।521।।

आत्मनीव स्वपुत्रेऽपि प्रबलप्रीतिदर्शनात्।
पुत्रे तु पुष्टे पुष्टोऽहं नष्टे नष्टोऽहमित्यतः।।523।।

दीपाद्दीपो यथा तद्वत्पितुः पुत्रः प्रजायते।
पितुर्गुणानां तनये बीजाङ्कुरवदीक्षणात्।।525।।

प्रीतिमात्रात्कथं पुत्र आत्मा भवितुमर्हति।
अन्यत्रापीक्ष्यते प्रीतिः क्षेत्रपात्रधनादिषु।।527।।

तं विक्रीणाति देहार्थं प्रतिकूलं निहन्ति च।
स्मादात्मा तु तनयो न भवेच्च कदाचन।।529।।

आभासमात्रास्ताः सर्वा युक्तयोऽप्युक्तयोऽपि च।
पुत्रस्य पितृवद्गेहे सर्वकार्येषु वस्तुषु।।531।।

औपचारिकमात्मत्वं पुत्रे तस्मान्न मुख्यतः।
अहंपदप्रत्ययार्थो देह एव न चेतरः।।533।।

पुरुषत्वं वदत्यस्य स्वात्मा हि पुरुषस्ततः।
आत्मायं देह एवेति चार्वाकेण विनिश्चितम्।।535।।

इन्द्रियैश्चाल्यमानोऽयं चेष्टते न स्वतः क्वचित्।
आश्रयश्चक्षुरादीनां गृहवद्गहमेधिनाम्।।537।।

बधिरोऽहं च काणोऽहं मूक इत्यनुभूतितः।
इन्द्रियाणि भवन्त्यात्मा येषामस्त्यर्थवेदनम्।।539।।

यतस्तस्मादिन्द्रियाणां युक्तमात्मत्वमित्यमुम्।
निश्चयं दूषयत्यन्योऽसहमानः पृथग्जनः।।541।।

श्रुत्याधिदेवतामेवेन्द्रियेषूपचर्यते।
न तु साक्षादिन्द्रियाणां चेतनत्वमुदीर्यते।।543।।

इन्द्रियाणां चेष्टयिता प्राणोऽयं पञ्चवृत्तिकः।

सर्वावस्थास्ववस्थावान्सोऽयमात्मत्वमर्हति।
अहं क्षुधावांस्तृष्णावानित्याद्यनुभवादपि।।545।।

इति निश्चयमेतस्य दूषयत्यपरो जडः।
भवत्यात्मा कथं प्राणो वायुरेवैष आन्तरः।।547।।

जडस्वभावश्चपलः कर्मयुक्तश्च सर्वदा।
प्राणस्य भानं मनसि स्थिते सुप्ते न दृश्यते।।549।।

संकल्पवानहं चिन्तावानहं च विकल्पवान्।
इत्याद्यनुभवादन्योऽन्तर आत्मा मनोमयः।।551।।

कथं मनस आत्मत्वं करणस्य दृगादिवत्।
कर्तृप्रयोज्यं करणं न स्वयं तु प्रवर्तते।।553।।

अहं कर्तास्म्यहं भोक्ता सुखीत्यनुभवादपि।
बुद्धिरात्मा भवत्येव बुद्धिधर्मो ह्यहंकृतिः।।555।।

विज्ञानं यज्ञं तनुते कर्माणि तनुतेऽपि च।

इत्यस्य कर्तृता श्रुत्या मुखतः प्रतिपाद्यते।
तस्माद्युक्तात्मता बुद्धेरिति बौद्धेन निश्चितम्।।557।।

बुद्धेरज्ञानकार्यत्वाद्विनाशित्वात्प्रतिक्षणम्।
बुद्ध्यादीनां च सर्वेषामज्ञाने लयदर्शनात्।।559।।

विज्ञानमयादन्यं त्वानन्दमयं परं तथात्मानम्।
अन्योऽन्तर आत्मानन्दमय इति वदति वेदोऽपि।।561।।

दुःखिनोऽपि सुषुप्तौ त्वानन्दमयता ततः।
सुप्तौ किंचिन्न जानामीत्यनुभूतिश्च दृश्यते।।563।।

कथमज्ञानमेवात्मा ज्ञानं चाप्युपलभ्यते।

ज्ञानाभावे कथं विद्युरज्ञोऽहमिति चाज्ञताम्।
अस्वाप्सं सुखमेवाहं न जानाम्यत्र किंचन।।565।।

प्रब्रवीत्युभयात्मत्वमात्मनः स्वयमेव सा।
आत्मातश्चिज्जडतनुः खद्योत इव संमतः।।567।।

ज्ञानाज्ञानमयस्त्वात्मा कथं भवितुमर्हति।
परस्परविरुद्धत्वात्तेजस्तिमिरवत्तयोः।।569।।

अज्ञानमपि विज्ञानं बुद्धिर्वापि च तद्गुणाः।
सुषुप्तौ नोपलभ्यन्ते यत्किंचिदपि वापरम्।।571।।

सुप्तोत्थितजनैः सर्वैः शून्यमेवानुस्मर्यते।
यत्ततः शून्यमेवात्मा न ज्ञानाज्ञानलक्षणः।।573।।

असन्नेव घटः पूर्वं जायमानः प्रदृश्यते।
न हि कुम्भः पुरैवान्तः स्थित्वोदेति बहिर्मुखः।।575।।

इत्येवं पण्डितंमन्यैः परस्परविरोधिभिः।
तत्तन्मतानुरूपाल्पश्रुतियुक्त्यनुभूतिभिः।।577।।

यतस्तस्मात्तु पुत्रादेः शून्यान्तस्य विशेषतः।
सुसाधितमनात्मत्वं श्रुतियुक्त्यनुभूतिभिः।।579।।

शिष्यः --
सुषुप्तिकाले सकले विलीने

शून्यं विना नान्यदिहोपलभ्यते।

शून्यं त्वनात्मा न ततः परः को
ऽप्यात्माभिधानस्त्वनुभूयतेऽर्थः।।581।।

एतत्संशयजातं मे हृदयग्रन्थिलक्षणम्।
छिन्धि युक्तिमहाखङ्गधारया कृपया गुरो।।583।।

श्रृणु वक्ष्यामि सकलं यद्यत्पृष्टं त्वयाधुना।
रहस्यं परमं सूक्ष्मं ज्ञातव्यं च मुमुक्षुभिः।।585।।

तिष्ठत्येव स्वरूपेण न तु शून्यायते जगत्।

क्वचिदङ्कुररूपेण क्वचिद्बीजात्मना वटः।
कार्यकारणरूपेण यथा तिष्ठत्यदस्तथा।।587।।

इममर्थमविज्ञाय निर्णीतं श्रुतियुक्तिभिः।
जगतो दर्शनं शून्यमिति प्राहुरतद्विदः।।589।।

प्रभवति न हि कुम्भोऽविद्यमानो मृदश्चे

त्प्रभवतु सिकताया वाथवा वारिणो वा।

न हि भवति च ताभ्यां सर्वथा क्वापि तस्मा
द्यत उदयति योऽर्थोऽस्त्यत्र तस्य स्वभावः।।591।।

कथमसतः सज्जायेतेति श्रत्या निषिध्यते तस्मात्।
असतः सज्जननं नो घटते मिथ्यैव शून्यशब्दार्थः।।593।।

सुषुप्तौ शून्यमेवेति केन पुंसा तवेरितम्।
हेतुनानुमितं केन कथं ज्ञातं त्वयोच्यताम्।।595।।

स्वेनानुभूतं स्वयमेव वक्ति

स्वसुप्तिकाले स्थितशून्यभावम्।

तत्र स्वसत्तामनवेक्ष्य मूढः
स्वस्यापि शून्यत्वमयं ब्रवीति।।597।।

यस्येदं सकलं विभाति महसा तस्य स्वयंज्योतिषः

सूर्यस्येव किमस्ति भासकमिह प्रज्ञादि सर्वं जडम्।

न ह्यर्कस्य विभासकं क्षितितले दृष्टं तथैवात्मनो
नान्यः कोऽप्यनुभासकोऽनुभविता नातः परः कश्चन।।599।।

सर्वस्य दाहको वह्निर्वह्नेर्नान्योऽस्ति दाहकः।
यथा तथात्मनो ज्ञातुर्ज्ञाता कोऽपि न दृश्यते।।601।।

बुद्ध्यादिवेद्यविलयादयमेक एव

सुप्तौ न पश्यति श्रृणोति न वेत्ति किंचित्।

सौषुप्तिकस्य तमसः स्वयमेव साक्षी
भूत्वात्र तिष्ठति सुखेन च निर्विकल्पः।।603।।

प्रत्यभिज्ञायमानत्वाल्लिङ्गमात्रानुमापकम्।
स्मर्यमाणस्य सद्भावः सुखमस्वाप्समित्ययम्।।605।।

यत्रात्मनोऽकामयितृत्वबुद्धिः

स्वप्नानपेक्षापि च तत्सुषुप्तम्।

इत्यात्मसद्भाव उदीर्यतेऽत्र
श्रुत्यापि तस्माच्छ्रुतिरत्र मानम्।।607।।

एतैः प्रमाणैरस्तीति ज्ञातः साक्षितया बुधैः।
आत्मायं केवलः शुद्धः सच्चिदानन्दलक्षणः।।609।।

शुद्धचैतन्यरूपत्वं चित्त्वं ज्ञानस्वरूपतः।
अखण्डसुखरूपत्वादानन्दत्वमितीर्यते।।611।।

सर्वदाप्यासमित्येवाभिन्नप्रत्यय ईक्ष्यते।
कदापि नासमित्यस्मादात्मनो नित्यता मता।।613।।

प्रतिपदमहमादयो विभिन्नाः

क्षणपरिणामितया विकारिणस्ते।

न परिणतिरमुष्य निष्कलत्वा
दयमविकार्यत एव नित्य आत्मा।।615।।

श्रुत्युक्ताः षोडशकलाश्चिदाभासस्य नात्मनः।
निष्कलत्वान्नास्य लयस्तस्मान्नित्यत्वमात्मनः।।617।।

कुड्यादेस्तु जडस्य नैव घटते भानं स्वतः सर्वदा

सूर्यादिप्रभया विना क्वचिदपि प्रत्यक्षमेतत्तथा।

बुद्ध्यादेरपि न स्वतोऽस्त्यणुरपि स्फूर्तिर्विनैवात्मना
सोऽयं केवलचिन्मयश्रुतिमतो भानुर्यथा रुङ्मयः।।619।।

अन्यप्रकाशं न किमप्यपेक्ष्य

यतोऽयमाभाति निजात्मनैव।

ततः स्वयंज्योतिरयं चिदात्मा
न ह्यात्मभाने परदीप्त्यपेक्षा।।621।।

आत्मनः सुखरूपत्वादानन्दत्वं स्वलक्षणम्।
परप्रेमास्पदत्वेन सुखरूपत्वमात्मनः।।623।।

क्षीणेन्द्रियस्य जीर्णस्य संप्राप्तोत्क्रमणस्य वा।
अस्ति जीवितुमेवाशा स्वात्मा प्रियतमो यतः।।625।।

एष एव प्रियतमः पुत्रादपि धनादपि।
अन्यस्मादपि सर्वस्मादात्मायं परमान्तरः।।627।।

आत्मा खलु प्रियतमोऽसुभृतां यदर्था

भार्यात्मजाप्तगृहवित्तमुखाः पदार्थाः।

वाणिज्यकर्षणगवावनराजसेवा
भैषज्यकप्रभृतयो विविधाः क्रियाश्च।।629।।

तस्मादात्मा केवलानन्दरूपो

यः सर्वस्माद्वस्तुनः प्रेष्ठ उक्तः।

यो वा अस्मान्मन्यतेऽन्यं प्रियं यं
सोऽयं तस्माच्छोकमेवानुभुङ्क्ते।।631।।

आत्मान्यः सुखमन्यच्च नात्मनः सुखरूपता।
आत्मनः सुखमाशास्यं यतते सकलो जनः।।633।।

श्रीगुरुः --
आनन्दरूपमात्मानमज्ञात्वैव पृथग्जनः।
बहिःसुखाय यतते न तु कश्चिद्विदन्बुधः।।635।।

स्थूलं च सूक्ष्मं च वपुः स्वभावतो

दुःखात्मकं स्वात्मतया गृहीत्वा।

विस्मृत्य च स्वं सुखरूपमात्मनः
दुःखप्रदेभ्यः सुखमज्ञ इच्छति।।637।।

आत्मान्यः सुखमन्यच्चेत्येवं निश्चित्य पामरः।
बहिःसुखाय यतते सत्यमेव न संशयः।।639।।

स वस्तुधर्मो नो यस्मान्मनस्येवोपलभ्यते।
वस्तुधर्मस्य मनसि कथं स्यादुपलम्भनम्।।641।।

नाप्येष धर्मो मनसोऽसत्यर्थे तददर्शनात्।
असति व्यञ्जके व्यङ्ग्यं नोदेतीति न मन्यताम्।।643।।

दुरदृष्टादिकं नात्र प्रतिबन्धः प्रकल्प्यताम्।
प्रियस्य वस्तुनो लाभे दुरदृष्टं न सिध्यति।।645।।

सत्त्वप्रधाने चित्तेऽस्मिंस्त्वात्मैव प्रतिबिम्बति।
आनन्दलक्षणः स्वच्छे पयसीव सुधाकरः।।647।।

सार्वभौमादिब्रह्मान्तं श्रुत्या यः प्रतिपादितः।
स क्षयिष्णुः सातिशयः प्रक्षीणे कारणे लयम्।।649।।

दुःखं च भोगकालेऽपि तेषामन्ते महत्तरम्।
सुखं विषयसंपृक्तं विषयसंपृक्तभक्तवत्।।651।।

भोगकाले भवेन्नृ़णां ब्रह्मादिपदभाजिनाम्।
राजस्थानप्रविष्टानां तारतम्यं मतं यथा।।653।।

यो बिम्बभूत आनन्दः स आत्मानन्दलक्षणः।
शाश्वतो निर्द्वयः पूर्णो नित्य एकोऽपि निर्भयः।।655।।

यत्ततो बिम्ब आनन्दः प्रतिबिम्बेन लक्ष्यते।
युक्त्यैव पण्डितजनैर्न कदाप्यनुभूयते।।657।।

स्थूलस्यापि च सूक्ष्मस्य दुःखरूपस्य वर्ष्मणः।
लये सुषुप्तौ स्फुरति प्रत्यगानन्दलक्षणः।।659।।

प्रत्यभिज्ञायते सर्वैरेष सुप्तोत्थितैर्जनैः।
सुखमात्रतया नात्र संशयं कर्तुमर्हसि।।661।।

दुःखाभावः सुखमिति यदुक्तं पूर्ववादिना।
अनाघ्रातोपनिषदा तदसारं मृषा वचः।।663।।

सदयं ह्येष एवेति प्रस्तुत्य वदति श्रुतिः।
सद्धनोऽयं चिद्धनोऽयमानन्दघन इत्यपि।।665।।

अपरोक्षतयैवात्मा समाधावनुभूयते।
केवलानन्दमात्रत्वेनैवमत्र न संशयः।।667।।

आस्वाद्यते यो भक्ष्येषु सुखकृन्मधुरो रसः।
स गुडस्यैव नो तेषां माधुर्यं विद्यते क्वचित्।।669।।

यस्य कस्यापि योगेन यत्र कुत्रापि दृश्यते।
आनन्दः स परस्यैव ब्रह्मणः स्फूर्तिलक्षणः।।671।।

सत्त्वं चित्त्वं तथानन्दस्वरूपं परमात्मनः।
निर्गुणस्य गुणायोगाद्गुणास्तु न भवन्ति ते।।673।।

वस्त्वन्तरस्याभावेन न व्यावृत्त्यः कदाचन।
केवलो निर्गुणश्चेति निर्गुणत्वं निरुच्यते।।675।।

सत्त्वचित्त्वानन्दताहि स्वरूपमिति निश्चितम्।
अत एव सजातीयविजातीयादिलक्षणः।।677।।

नेष्यते तत्प्रकारं ते वक्ष्यामि श्रृणु सादरम्।
अहेर्गुणविवर्तस्य गुणमात्रस्य वस्तुतः।।679।।

व्युत्क्रमेण तदुत्पत्तेर्द्रष्टव्यं सूक्ष्मबुद्धिभिः।
प्रतीतस्यास्य जगतः सन्मात्रत्वं सुयुक्तिभिः।।681।।

यत्कार्यरूपेण यदीक्ष्यते त

त्तन्मात्रमेवात्र विचार्यमाणे।

मृत्कार्यभूतं कलशादि सम्य
ग्विचारितं सन्न मृदो विभिद्यते।।683।।

स्वरूपतस्तत्कलशादिनाम्ना

मृदेव मूढैरभिधीयते ततः।

नाम्नो हि भेदो न तु वस्तुभेदः
प्रदृश्यते तत्र विचार्यमाणे।।685।।

तच्चापि पञ्चीकृतभूतजातं

शब्दादिभिः स्वस्वगुणैश्च सार्धम्।

वपूंषि सूक्ष्माणि च सर्वमेत
द्भवत्यपञ्चीकृतभूतमात्रम्।।687।।

आधारभूतं यदखण्डमाद्यं

शुद्धं परं ब्रह्म सदैकरूपम्।

सन्मात्रमेवास्त्यथ नो विकल्पः
सतः परं केवलमेवं वस्तु।।689।।

रज्जोः स्वरूपाधिगमे न सर्पधी

रज्ज्वां विलीना तु यथा तथैव।

ब्रह्मावगत्या तु जगत्प्रतीति
स्तत्रैव लीना तु सह भ्रमेण।।691।।

यदास्त्युपाधिस्तदभिन्न आत्मा

तदा सजातीय इवावभाति।

स्वप्नार्थतस्तस्य मृषात्मकत्वा

त्तदप्रतीतौ स्वयमेष आत्मा।

ब्रह्मैक्यतामेति पृथङ् न भाति
ततः सजातीयकृतो न भेदः।।693।।

पूर्ण एव सदाकाशो घटे सत्यप्यसत्यपि।
नित्यपूर्णस्य नभसो विच्छेदः केन सिध्यति।।695।।

तथैव परमं ब्रह्म महतां च महत्तमम्।
परिच्छिन्नमिवाभाति भ्रान्त्या कल्पितवस्तुना।।697।।

ब्रह्मात्मनोस्तत्त्वमसीत्यद्वयत्वोपपत्तये।

प्रत्यक्षादिविरोधेन वाच्ययोर्नोपयुज्यते।
तत्त्वंपदार्थयोरैक्यं लक्ष्ययोरेव सिध्यति।।699।।

वाच्यैकत्वविवक्षायां विरोधः कः प्रतीयते।
लक्ष्यार्थयोरभिन्नत्वे स कथं विनिवर्तते।।701।।

श्रीगुरुः --
श्रृणुष्वावहितो विद्वन् अद्य ते फलितं तपः।
वाक्यार्थश्रुतिमात्रेण सम्यग्ज्ञानं भविष्यति।।703।।

अवस्था सच्चिदानन्दाखण्डैकरसरूपिणी।
मोक्षः सिध्यति वाक्यार्थापरोक्षज्ञानतः सताम्।।705।।

अर्था बहुविधाः प्रोक्ता वाक्यानां पण्डितोत्तमैः।
वाच्यलक्ष्यादिभेदेन प्रस्तुतं श्रूयतां त्वया।।707।।

शास्त्रार्थकोविदैरर्थो वाच्यो लक्ष्य इति द्विधा।
वाच्यार्थं ते प्रवक्ष्यामि पण्डितैर्य उदीरितः।।709।।

चैतन्यं तदवच्छिन्नं सत्यज्ञानादिलक्षणम्।
सर्वज्ञत्वेश्वरत्वान्तर्यामित्वादिगुणैर्युतम्।।711।।

अव्यक्तमपरं ब्रह्म वाच्यार्थ इति कथ्यते।
नीलमुत्पलमित्यत्र यथा वाक्यार्थसंगतिः।।713।।

शौक्ल्याद्व्यावर्तते नीलेनोत्पलं तु विशेषितम्।
इत्थमन्योन्यभेदस्य व्यावर्तकतया तयोः।।715।।

अतः संगच्छते सम्यग्वाक्यार्थो बाधवर्जितः।
एवं तत्त्वमसीत्यत्र वाक्यार्थो न समञ्जसः।।717।।

तथैवान्योन्यभेदस्य व्यावर्तकतया तयोः।
विशेषणविशेष्यस्य संसर्गस्येतरस्य वा।।719।।

सर्वेशत्वस्वतन्त्रत्वसर्वज्ञत्वादिभिर्गुणैः।
सर्वोत्तमः सत्यकामः सत्यसंकल्प ईश्वरः।।721।।

कथमेकत्वमनयोर्घटते विपरीतयोः।
प्रत्यक्षेण विरोधोऽयमुभयोरुपलभ्यते।।723।।

प्रत्यक्षादिविरोधः स्यादित्यैक्ये तयोः परित्यक्ते।
श्रुतिवचनविरोधो भवति महान्स्मृतिवचनविरोधश्च।।725।।

वाक्यार्थत्वे विशिष्टस्य संसर्गस्य च वा पुनः।
अयथार्थतया सोऽयं वाक्यार्थो न मतः श्रुतेः।।727।।

दर्शयित्वा सुषुप्तौ तद्ब्रह्माभिन्नत्वमात्मनः।
उपपाद्य सदैकत्वं प्रदर्शयितुमिच्छया।।729।।

सति प्रपञ्चे जीवे वाद्वैतत्वं ब्रह्मणः कुतः।
अतस्तयोरखण्डत्वमेकत्वं श्रुतिसंमतम्।।731।।

लक्षणा ह्युपगन्तव्या ततो वाक्यार्थसिद्धये।
वाच्यार्थानुपपत्त्यैव लक्षणाभ्युपगम्यते।।733।।

न सा तत्त्वमसीत्यत्र वाक्य एषा प्रवर्तते।
गङ्गाया अपि घोषस्याधाराधेयत्वलक्षणम्।।735।।

तथा तत्त्वमसीत्यत्र चैतन्यैकत्वलक्षणे।
विवक्षिते तु वाक्यार्थेऽपरोक्षत्वादिलक्षणः।।737।।

वाच्यार्थस्य तु सर्वस्य त्यागे न फलमीक्ष्यते।
नालिकेरफलस्येव कठिनत्वधिया नृणाम्।।739।।

तदर्थं वा त्वमर्थं वा यदि लक्षयति स्वयम्।
तदा जहल्लक्षणायाः प्रवृत्तिरुपपद्यते।।741।।

तदर्थे च कथं तत्र संप्रवर्तेत लक्षणा।
अत्र शोणो धावतीति वाक्यवन्न प्रवर्तते।।743।।

अतस्तमपरित्यज्य तद्गुणाश्रयलक्षणः।
लक्ष्यादिर्लक्ष्यते तत्र लक्षणासौ प्रवर्तते।।745।।

एकत्वरूपवाक्यार्थो विरुद्धांशाविवर्जनात्।
न सिध्यति यतस्तस्मान्नाजहल्लक्षणा मता।।747।।

तदर्थं वा त्वमर्थं वा सम्यग्लक्षयतः स्वयम्।
भागलक्षणया साध्यं किमस्तीति न शङ्क्यताम्।।749।।

पदान्तरेण सिद्धायां पदार्थप्रमितौ स्वतः।
तदर्थप्रत्ययापेक्षा पुनर्लक्षणया कुतः।।751।।

भागं विरुद्धं संत्यज्याविरोधो लक्ष्यते यदा।
सा भागलक्षणेत्याहुर्लक्षणज्ञा विचक्षणाः।।753।।

देशकालादिवैशिष्ट्यं विरुद्धांशं निरस्य च।
अविरुद्धं देवदत्तदेहमात्रं स्वलक्षणम्।।755।।

परोक्षत्वापरोक्षत्वादिविशिष्टचितोर्द्वयोः।
एकत्वरूपवाक्यार्थविरुद्धांशमुपस्थितम्।।757।।

परित्यज्य विरुद्धांशं शुद्धचैतन्यलक्षणम्।
वस्तु केवलसन्मात्रं निर्विकल्पं निरञ्जनम्।।759।।

निर्विशेषं निराभासमतादृशमनीदृशम्।

अनिर्देश्यमनाद्यन्तमनन्तं शान्तमच्युतम्।
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं निर्गुणं ब्रह्म शिष्यते।।761।।

तयोरुपाधिश्च विशिष्टता च

तद्धर्मभाक्त्वं च विलक्षणत्वम्।

भ्रान्त्या कृतं सर्वमिदं मृषैव
स्वप्नार्थवज्जाग्रति नैव सत्यम्।।763।।

न स्वप्नजागरणयोरुभयोर्विशेषः

संदृश्यते क्वचिदपि भ्रमजैर्विकल्पैः।

यद्दृष्टदर्शनमुखैरत एव मिथ्या
स्वप्नो यथा ननु तथैव हि जागरोऽपि।।765।।

अभाव उभयोः सुप्तौ सर्वैरप्यनुभूयते।
न कश्चिदनयोर्भेदस्तस्मान्मिथ्यात्वमर्हतः।।767।।

यत्र नान्यत्पश्यतीति श्रुतिर्द्वैतं निषेधति।
कल्पितस्य भ्रमाद्भूम्नि मिथ्यात्वावगमाय तत्।।769।।

नैवास्ति काचन भिदा न गुणप्रतीति

र्नो वाक्प्रवृत्तिरपि वा न मनःप्रवृत्तिः।

यत्केवलं परमशान्तमनन्तमाद्य
मानन्दमात्रमवभाति सदद्वितीयम्।।771।।

न हि त्वं देहोऽसावसुरपि च वाप्यक्षनिकरो

मनो वा बुद्धिर्वा क्वचिदपि तथाहंकृतिरपि।

न चैषां संघातस्त्वमु भवति विद्वन् श्रृणु परं
यदेतेषां साक्षी स्फुरणममलं तत्त्वमसि हि।।773।।

य एष देहो जनितः स एव

समेधते नश्यति कर्मयोगात्।

त्वमेतदीयास्वखिलास्वववस्था
स्ववस्थितः साक्ष्यसि बोधमात्रः।।775।।

स्वात्मन्यनस्तमयसंविदि कल्पितस्य

व्योमादिसर्वजगतः प्रददाति सत्ताम्।

स्फूर्तिं स्वकीयमहसा वितनोति साक्षा
द्यद्ब्रह्म तत्त्वमसि केवलबोधमात्रम्।।777।।

अन्तर्बहिः स्वयमखण्डितमेकरूप

मारोपितार्थवदुदञ्चति मूढबुद्धेः।

मृत्स्नादिवद्विगतविक्रियमात्मवेद्यं
यद्ब्रह्म तत्त्वमसि केवलबोधमात्रम्।।779।।

शरीरतद्योगतदीयधर्मा

द्यारोपणं भ्रान्तिवशात्त्वयीदम्।

न वस्तुतः किंचिदतस्त्वजस्त्वं
मृत्योर्भयं क्वास्ति तवासि पूर्णः।।781।।

पश्यतस्त्वहमेवेदं सर्वमित्यात्मनाखिलम्।
भयं स्याद्विदुषः कस्मात्स्वस्मान्न भयमिष्यते।।783।।

ज्ञातृज्ञानज्ञेयविहीनं ज्ञातुरभिन्नं ज्ञानमखण्डम्।
ज्ञेयाज्ञेयत्वादिविमुक्तं शुद्धं बुद्धं तत्त्वमसि त्वम्।।785।।

सर्वाकारं सर्वमसर्वं सर्वनिषेधावधिभूतं यत्।
सत्यं शाश्वतमेकमनन्तं शुद्धं बुद्धं तत्त्वमसि त्वम्।।787।।

त्वं प्रत्यस्ताशेषविशेषं व्योमेवान्तर्बहिरपि पूर्णम्।
ब्रह्मानन्दं परमद्वैतं शुद्धं बुद्धं तत्त्वमसि त्वम्।।789।।

अखण्डामेवैतां घटितपरमानन्दलहरीं

परिध्वस्तद्वैतप्रमितिममलां वृत्तिमनिशम्।

अमुञ्चानः स्वात्मन्यनुपमसुखे ब्रह्मणि परे
रमस्व प्रारब्धं क्षपय सुखवृत्त्या त्वमनया।।791।।

शिष्यः --
अखण्डाख्या वृत्तिरेषा वाक्यार्थश्रुतिमात्रतः।
श्रोतुः संजायते किं वा क्रियान्तरमपेक्षते।।793।।

श्रीगुरुः --
मुख्यगौणादिभेदेन विद्यन्तेऽत्राधिकारिणः।
तेषां प्रज्ञानुसारेणाखण्डा वृत्तिरुदेष्यते।।795।।

अध्यारोपापवादक्रममनुसरता देशिकेनात्र वेत्त्रा

वाक्यार्थे बोध्यमाने सति सपदि सतः शुद्धबुद्धेरमुष्य।

नित्यानन्दाद्वितीयं निरुपमममलं यत्परं तत्त्वमेकं
तद्ब्रह्मैवाहमस्मीत्युदयति परमाखण्डताकारवृत्तिः।।797।।

बाधते तद्गताज्ञानं यदावरणलक्षणम्।
अखण्डाकारया वृत्त्या त्वज्ञाने बाधिते सति।।799।।

तस्य कार्यतया जीववृत्तिर्भवति बाधिता।
उपप्रभा यथा सूर्यं प्रकाशयितुमक्षमा।।801।।

प्रचण्डातपमध्यस्थदीपवन्नष्टदीधितिः।
तत्तेजसाभिभूतं सल्लीनोपाधितया ततः।।803।।

मुखमात्रं भवेत्तद्वदेतच्चोपाधिसंक्षयात्।
घटाज्ञाने यथा वृत्त्या व्याप्तया बाधिते सति।।805।।

अत एव मतं वृत्तिव्याप्यत्वं वस्तुनः सताम्।
न फलव्याप्यता तेन न विरोधः परस्परम्।।807।।

स्यादखण्डाकारवृत्तिर्विना तु मननादिना।
श्रवणान्मननाद्ध्यानात्तात्पर्येण निरन्तरम्।।809।।

श्रवणं मननं ध्यानं सम्यग्वस्तूपलब्धये।
सर्ववेदान्तवाक्यानां षड्भिर्लिङ्गैः सदद्वये।।811।।

वेदान्तवाक्यानुगुणयुक्तिभिस्त्वनुचिन्तनम्।
मननं तच्छ्रुतार्थस्य साक्षात्करणकारणम्।।813।।

तैलधारावदच्छिन्नवृत्त्या तद्ध्यानमिष्यते।
तावत्कालं प्रयत्नेन कर्तव्यं श्रवणं सदा।।815।।

आत्मयाथार्थ्यनिश्चित्त्यै कर्तव्यं मननं मुहुः।

विपरीतात्मधीर्यावन्न विनश्यति चेतसि।
तावन्निरन्तरं ध्यानं कर्तव्यं मोक्षमिच्छता।।817।।

सविकल्पो निर्विकल्प इति द्वेधा निगद्यते।
समाधिः सविकल्पस्य लक्षणं वच्मि तच्छृणु।।819।।

सद्भिः स एव विज्ञेयः समाधिः सविकल्पकः।
मृद एवावभानेऽपि मृण्मयद्विपभानवत्।।821।।

ज्ञात्रादिभावमुत्सृज्य ज्ञेयमात्रस्थितिर्दृढा।
मनसो निर्विकल्पः स्यात्समाधिर्योगसंज्ञितः।।823।।

यथा तथैव सा वृत्तिर्ब्रह्ममात्रतया स्थिता।
पृथङ् न भाति ब्रह्मैवाद्वितीयमवभासते।।825।।

समाधिसुप्त्योर्ज्ञानं चाज्ञानं सुप्त्यात्र नेष्यते।
सविकल्पो निर्विकल्पः समाधिर्द्वाविमौ हृदि।।827।।

ज्ञानस्याप्रतिबद्धत्वं सदानन्दश्च सिध्यति।
दृश्यानुविद्धः शब्दानुविद्धश्चेति द्विधा मतः।।829।।

सोऽयं दृश्यानुविद्धः स्यात्समाधिः सविकल्पकः।
अहंममेदमित्यादिकामक्रोधादिवृत्तयः।।831।।

साक्षिणं स्वं विजानीयाद्यस्ताः पश्यति निष्क्रियः।
कामादीनामहं साक्षी दृश्यन्ते ते मया ततः।।833।।

नाहं देहो नाप्यसुर्नाक्षवर्गो

नाहंकारो नो मनो नापि बुद्धिः।

अन्तस्तेषां चापि तद्विक्रियाणां
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि।।835।।

नाहं स्थूलो नापि सूक्ष्मो न दीर्घो

नाहं बालो नो युवा नापि वृद्धः।

नाहं काणो नापि मूको न षण्डः
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि।।837।।

नाहं योगी नो वियोगी न रागी

नाहं क्रोधी नैव कामी न लोभी।

नाहं बद्धो नापि युक्तो न मुक्तः
साक्षी नित्यः प्रत्यगेवाहमस्मि।।839।।

न मेऽस्ति देहेन्द्रियबुद्धियोगो

न पुण्यलेशोऽपि न पापलेशः।

क्षुधापिपासादिषडूर्मिदूरः
सदा विमुक्तोऽस्मि चिदेव केवलः।।841।।

इति स्वमात्मानमवेक्षमाणः

प्रतीतदृश्यं प्रविलापयन्सदा।

जहाति विद्वान्विपरीतभावं
स्वाभाविकं भ्रान्तिवशात्प्रतीतम्।।843।।

न वेषभाषाभिरमुष्य मुक्तिर्या

केवलाखण्डचिदात्मना स्थितिः।

तत्सिद्धये स्वात्मनि सर्वदा स्थितो
जह्यादहंतां ममतामुपाधौ।।845।।

ज्ञात्वा देवं सर्वपाशापहानिः

क्षीणैः क्लेशैर्जन्ममृत्युप्रहानिः।

इत्येवैषा वैदिकी वाग्ब्रवीति
क्लेशक्षत्यां जन्ममृत्युप्रहानिम्।।847।।

क्लेशाः स्युर्वासना एव जन्तोर्जन्मादिकारणम्।
ज्ञाननिष्ठाग्निना दाहे तासां नो जन्महेतुता।।849।।

तस्मान्मुमुक्षोः कर्तव्या ज्ञाननिष्ठा प्रयत्नतः।
निःशेषवासनाक्षत्यै विपरीतनिवृत्तये।।851।।

परस्परविरुद्धत्वात्तयोर्भिन्नस्वभावयोः।
कर्तृत्वभावनापूर्वं कर्म ज्ञानं विलक्षणम्।।853।।

ज्ञानेन कर्मणो योगः कथं सिध्यति वैरिणा।
सहयोगो न घटते यथा तिमिरतेजसोः।।855।।

ज्ञानैकनिष्ठानिरतस्य भिक्षो

र्नैवावकाशोऽस्ति हि कर्मतन्त्रे।

तदेव कर्मास्य तदेव संध्या
तदेव सर्वं न ततोऽन्यदस्ति।।857।।

स्वस्वरूपे मनःस्थानमनुष्ठानं तदिष्यते।
करणत्रयसाध्यं यत्तन्मृपा तदसत्यतः।।859।।

विज्ञातपरमार्थानां शुद्धसत्त्वात्मनां सताम्।
यतीनां किमनुष्ठानं स्वानुसंधिं विनापरम्।।861।।

कर्तव्यं स्वोचितं कर्म योगमारोढुमिच्छता।
आरोहणं कुर्वतस्तु कर्म नारोहणं मतम्।।863।।

योगारूढस्य सिद्धस्य कृतकृत्यस्य धीमतः।

नास्त्येव हि बहिर्दृष्टिः का कथा तत्र कर्मणाम्।
दृश्यानुविद्धः कथितः समाधिः सविकल्पकः।।865।।

आद्योऽहमनाद्योऽहं वाङ्मनसा साध्यवस्तुमात्रोऽहम्।
निगमवचोवेद्योऽहमनवद्याखण्डबोधरूपोऽहम्।।867।।

अपरोऽहमनपरोऽहं बहिरन्तश्चापि पूर्ण एवाहम्।
अजरोऽहमक्षरोऽहं नित्यानन्दोऽहमद्वितीयोऽहम्।।869।।

एवं सन्मात्रगाहिन्या वृत्त्या तन्मात्रगाहकैः।
शब्दैः समर्पितं वस्तु भावयेन्निश्चलो यतिः।।871।।

दृश्यस्यापि च साक्षित्वात्समुल्लेखनमात्मनि।
निवर्तकमनोवस्था निर्विकल्प इतीर्यते।।873।।

निर्विकल्पकसमाधिनिष्ठया

तिष्ठतो भवति नित्यता ध्रुवम्।

उद्भवाद्यपगतिर्निरर्गला
नित्यनिश्चलनिरन्तनिर्वृतिः।।875।।

निर्विकल्पं परं ब्रह्म यत्तस्मिन्नेव निष्ठिताः।
एते धन्या एव मुक्ता जीवन्तोऽपि बहिर्दृशाम्।।877।।

तत्प्रकारं प्रवक्ष्यामि निशामय समासतः।
अधिष्ठानं परं ब्रह्म सच्चिदानन्दलक्षणम्।।879।।

अध्यस्तजगतो रूपं नामरूपमिदं द्वयम्।
एतानि सच्चिदानन्दनामरूपाणि पञ्च च।।881।।

एकीकृत्य तरङ्गोऽयमिति निर्दिश्यते यथा।
आरोपिते नामरूपे उपेक्ष्य ब्रह्मणः सतः।।883।।

नामरूपे पृथक्कृत्वा ब्रह्मण्येव विलापयन्।

अधिष्ठानं परं ब्रह्म सच्चिदानन्दमद्वयम्।
यत्तदेवाहमित्येव निश्चितात्मा भवेद्ध्रुवम्।।885।।

न शब्दो न रूपं न च स्पर्शको वा

तथा नो रसो नापि गन्धो न चान्यः।

यदेषामधिष्ठानभूतं विशुद्धं
सदेकं परं सत्तदेवाहमस्मि।।887।।