৷৷3৷৷ശ്രുതിശ്ച -- 'പരീക്ഷ്യ৷৷৷৷৷৷৷৷৷৷തത്ത്വതോ ബ്രഹ്മവിദ്യാമ്' ഇതി. ദൃഢഗൃഹീതാ ഹി വിദ്യാ ആത്മനഃ ശ്രേയസേ സംതത്യൈ ച ഭവതി. വിദ്യാസംതതിശ്ച പ്രാണ്യനുഗ്രഹായ ഭവതി, നൌരിവ നദീം തിതീര്ഷോഃ. ശാസ്ത്രം ച -- 'യദ്യപ്യസ്മാ ഇമാമദ്ഭിഃ പരിഗൃഹീതാം ധനസ്യ പൂര്ണാം ദദ്യാദേതദേവ തതോ ഭൂയഃ' ഇതി. അന്യഥാ ച ജ്ഞാനപ്രാപ്ത്യഭാവാത് 'ആചാര്യവാന് പുരുഷോ വേദ' 'ആചാര്യാദ്ധൈവ വിദ്യാ വിദിതാ' 'ആചാര്യഃ പ്ലാവയിതാ തസ്യ സമ്യഗ്ജ്ഞാനം പ്ലവ ഇഹോച്യതേ' ഇത്യാദിശ്രുതിഭ്യഃ, 'ഉപദേക്ഷ്യന്തി തേ ജ്ഞാനമ്' ഇത്യാദിസ്മൃതിഭ്യശ്ച.

৷৷5৷৷അമാനിത്വാദിഗുണം ച ജ്ഞാനോപായം സമ്യഗ്ഗ്രാഹയേത്.

৷৷7৷৷ഉപദിശ്യ ച ഗ്രാഹയേത് ബ്രഹ്മണോ ലക്ഷണമ് 'യ ആത്മാപഹതപാപ്മാ' 'യത്സാക്ഷാദപരോക്ഷാദ്ബ്രഹ്മ'

'യോശനായാപിപാസേ' 'നേതി നേതി' 'അസ്ഥൂലമനണു' 'സ ഏഷ നേതി നേതി' 'അദൃഷ്ടം ദ്രഷ്ടൃ'

'വിജ്ഞാനമാനന്ദം ബ്രഹ്മ' 'സത്യം ജ്ഞാനമനന്തം ബ്രഹ്മ' 'അദൃശ്യേനാത്മ്യേനിരുക്തേ' 'സ വാ ഏഷ മഹാനജ ആത്മാ ' 'അപ്രാണോ ഹ്യമനാഃ' 'സബാഹ്യാഭ്യന്തരോ ഹ്യജഃ' 'വിജ്ഞാനഘന ഏവ' 'അനന്തരമബാഹ്യമ് '

'അന്യദേവ തദ്വിദിതാദഥോ അവിദിതാദധി' 'ആകാശോ വൈ നാമ' ഇത്യാദിശ്രുതിഭിഃ.

৷৷9৷৷ഏവം ശ്രുതിസ്മൃതിഭിഃ ഗൃഹീതപരമാത്മലക്ഷണം ശിഷ്യം സംസാരസാഗരാദുത്തിതീര്ഷും പൃച്ഛേത് -- കസ്ത്വമസി സോമ്യ ഇതി.

৷৷11৷৷ആചാര്യോ ബ്രൂയാത് -- ഇഹൈവ തവ സോമ്യ മൃതസ്യ ശരീരം വയോഭിരദ്യതേ മൃദ്ഭാവം വാപദ്യതേ. തത്ര കഥം സംസാരസാഗരാദുദ്ധര്തുമിച്ഛസീതി. ന ഹി നദ്യാഃ അവരേ കൂലേ ഭസ്മീഭൂതേ നദ്യാഃ പാരം തരിഷ്യസീതി.

৷৷13৷৷ആചാര്യോ ബ്രൂയാത് -- സാധ്വവാദീഃ, സമ്യക്പശ്യസി. കഥം മൃഷാ അവാദീഃ ബ്രാഹ്മണപുത്രോദോന്വയോ ബ്രഹ്മചാര്യാസമ്, ഗൃഹസ്ഥോ വാ, ഇദാനീമസ്മി പരമഹംസപരിവ്രാഡിതി.

৷৷15৷৷തം പ്രതി ബ്രൂയാദാചാര്യഃ -- -യതസ്ത്വം ഭിന്നജാത്യന്വയസംസ്കാരം ശരീരം ജാത്യന്വയസംസ്കാരവര്ജിതസ്യാത്മനഃ പ്രത്യഭ്യജ്ഞാസീഃ ബ്രാഹ്മണപുത്രോദോന്വയ ഇത്യാദിനാ വാക്യേനേതി.

৷৷17৷৷ആചാര്യോ ബ്രൂയാത് -- -ശ്രൃണു സോമ്യ തദേവ യഥേദം ശരീരം ത്വത്തോ ഭിന്നം ഭിന്നജാത്യന്വയസംസ്കാരമ്, ത്വം ച ജാത്യന്വയസംസ്കാരവര്ജിതഃ ഇത്യുക്ത്വാ തം സ്മാരയേത് -- സ്മര്തുമര്ഹസി സോമ്യ പരമാത്മാനം സര്വാത്മാനം യഥോക്തലക്ഷണം ശ്രാവിതോസി 'സദേവ സോമ്യേദമ്' ഇത്യാദിഭിഃ ശ്രുതിഭിഃ സ്മൃതിഭിശ്ച, ലക്ഷണം ച തസ്യ ശ്രുതിഭിഃ സ്മൃതിഭിശ്ച.

৷৷19৷৷തേ നാമരൂപേ അവ്യാകൃതേ സതീ വ്യാക്രിയമാണേ തസ്മാദേതസ്മാദാത്മന ആകാശനാമാകൃതീ സംവൃത്തേ. തച്ചാകാശാഖ്യം ഭൂതമനേന പ്രകാരേണ പരമാത്മനഃ സംഭൂതം പ്രസന്നാദിവ സലിലാന്മലമിവ ഫേനമ്. ന സലിലം ന ച സലിലാദത്യന്തം ഭിന്നം ഫേനമ്, സലിലവ്യതിരേകേണാദര്ശനാത്s: സലിലം തു സ്വച്ഛമ് അന്യത് ഫേനാന്മലരൂപാത്. ഏവം പരമാത്മാ നാമരൂപാഭ്യാമന്യഃ ഫേനസ്ഥാനീയാഭ്യാം ശുദ്ധഃ പ്രസന്നസ്തദ്വിലക്ഷണഃ. തേ നാമരൂപേ അവ്യാകൃതേ സതീ വ്യാക്രിയമാണേ ഫേനസ്ഥാനീയേ ആകാശനാമാകൃതീ സംവൃത്തേ.

৷৷21৷৷തജ്ജാതം ലബ്ധനാമാകൃതികം ജാതകര്മാദിഭിഃ മന്ത്രസംസ്കൃതം പുനഃ ഉപനയനസംസ്കാരയോഗേണ ബ്രഹ്മചാരിസംജ്ഞം ഭവതി. തദേവ ശരീരം പത്നീയോഗസംസ്കാരയോഗേണ ഗൃഹസ്ഥസംജ്ഞം ഭവതി. തദേവ വനസ്ഥസംസ്കാരേണ താപസസംജ്ഞം ഭവതി. തദേവ ക്രിയാനിവൃത്തിനിമിത്തേന സംസ്കാരേണ പരിവ്രാട്സംജ്ഞം ഭവതി. ഇത്യേവം ത്വത്തോ ഭിന്നം ഭിന്നജാത്യന്വയസംസ്കാരം ശരീരമ്.

৷৷23৷৷കഥം ചാഹം ഭിന്നജാത്യന്വയസംസ്കാരവര്ജിതഃ ഇത്യേതച്ഛൃണു -- യോസൌ നാമരൂപയോര്വ്യാകര്താ നാമരൂപധര്മവിലക്ഷണഃ സ ഏവ നാമരൂപേ വ്യാകുര്വന് സൃഷ്ട്വേദം ശരീരം സ്വയം സംസ്കാരധര്മവര്ജിതോ നാമരൂപേ ഇഹ പ്രവിഷ്ടഃ അന്യൈരദൃഷ്ടഃ സ്വയം പശ്യന് തഥാ അശ്രുതഃ ശ്രൃണ്വന് അമതോ മന്വാനഃ അവിജ്ഞാതോ വിജാനന് സര്വാണി രൂപാണി വിചിത്യ ധീരോ നാമാനി കൃത്വാഭിവദന്യദാസ്തേ ഇതി. അസ്മിന്നര്ഥേ ശ്രുതയഃ സഹസ്രശഃ -- -'തത്സൃഷ്ട്വാ. തദേവാനുപ്രാവിശത്' 'അന്തഃ പ്രവിഷ്ടഃ ശാസ്താ ജനാനാമ് ' 'സ ഏഷ ഇഹ പ്രവിഷ്ടഃ' 'ഏഷ ത ആത്മാ' 'സ ഏതമേവ സീമാനം വിദാര്യൈതയാ ദ്വാരാ പ്രാപദ്യത' 'ഏഷ സര്വേഷു ഭൂതേഷു ഗൂഢോത്മാ' 'സേയം ദേവതൈക്ഷത ഹന്താഹമിമാസ്തിസ്രോ ദേവതാഃ' ഇത്യാദ്യാഃ ശ്രുതയഃ.

৷৷25৷৷സ യദി ബ്രൂയാത് -- -അന്യ ഏവാഹമജ്ഞഃ സുഖീ ദുഃഖീ ബദ്ധഃ സംസാരീ, അന്യോസൌ മദ്വിലക്ഷണഃ അസംസാരീ ദേവഃ, തമഹം ബല്യുപഹാരനമസ്കാരാദിഭിഃ വര്ണാശ്രമകര്മഭിശ്ചാരാധ്യം സംസാരസാഗരാദുത്തിതീര്ഷുരസ്മി. കഥമഹം സ ഏവേതി.

৷৷27৷৷ഏതാ ഏവ ശ്രുതയോ ഭേദപ്രതിപത്തേഃ സംസാരഗമനം ദര്ശയന്തി.

৷৷29৷৷'ത ഇഹ വ്യാഘ്രോ വാ' ഇത്യാദിനാ ച അഭേദദര്ശനാത് 'സ സ്വരാഡ് ഭവതി' ഇത്യുക്ത്വാ തദ്വിപരീതേന ഭേദദര്ശനേന സംസാരഗമനം ദര്ശയന്തി 'അഥ യേന്യഥാതോ വിദുരന്യരാജാനസ്തേ ക്ഷയ്യലോകാ ഭവന്തി' ഇതി പ്രതിശാഖമ്. തസ്മാത് മൃഷൈവൈവമവാദീഃ ബ്രാഹ്മണപുത്രോദോന്വയഃ സംസാരീ പരമാത്മവിലക്ഷണ ഇതി.

৷৷31৷৷യദി കര്മാണി കര്തവ്യാനി ന നിവിവര്തയിഷിതാനി കര്മസാധനാസംബന്ധിനഃ കര്മനിമിത്തജാത്യാശ്രമാദ്യസംബന്ധിനശ്ച, പരമാത്മനശ്ച ആത്മനൈവാഭേദപ്രതിപത്തിം നാവക്ഷ്യത് 'സ ആത്മാ തത്ത്വമസി' ഇത്യേവമാദിഭിര്നിശ്ചിതരൂപൈര്വാക്യൈഃs: ഭേദപ്രതിപത്തിനിന്ദാം ച നാഭ്യധാസ്യത് 'ഏഷ നിത്യോ മഹിമാ ബ്രാഹ്മണസ്യ' 'അനന്വാഗതം പുണ്യേനാനന്വാഗതം പാപേന' 'അത്ര സ്തേനോസ്തേനഃ' ഇത്യാദിനാ.

৷৷33৷৷സ യദി ബ്രൂയാത് -- ഭഗവന്, ദഹ്യമാനേ ച്ഛിദ്യമാനേ വാ ദേഹേ പ്രത്യക്ഷാ വേദനാs: അശനായാദിനിമിത്തം ച പ്രത്യക്ഷം ദുഃഖം മമ. പരശ്ചായമാത്മായമാത്മാപഹതപാപ്മാ വിരജോ വിമൃത്യുര്വിശോകോ വിജിഘത്സോപിപാസഃ സര്വഗന്ധരസവര്ജിതഃ ശ്രൂയതേ സര്വശ്രുതിഷു സ്മൃതിഷു ച. കഥം തദ്വിലക്ഷണഃ അനേകസംസാരധര്മസംയുക്തഃ പരമാത്മാനമാത്മത്വേന മാം ച സംസാരിണം പരമാത്മത്വേന അഗ്നിമിവ ശീതത്വേന പ്രതിപദ്യേയ? സംസാരീ ച സന് സര്വാഭ്യുദയനിഃശ്രേയസസാധനേ അധികൃതഃ അഭ്യുദയനിഃശ്രേയസസാധനാനി കര്മാണി തത്സാധനാനി ച യജ്ഞോപവീതാദീനി കഥം പരിത്യജേയമിതി.

৷৷35৷৷സ്വയം ച നോപലഭ്യേത, ചക്ഷുര്ഗതരൂപവത്. തസ്മാത് ദാഹച്ഛേദാദിസമാനാശ്രയത്വേന ഉപലഭ്യമാനത്വാദ്ദാഹാദിവത് കര്മഭൂതൈവ വേദനാ. ഭാവരൂപത്വാച്ച സാശ്രയാ തണ്ഡുലപാകവത്. വേദനാസമാനാശ്രയ ഏവ തത്സംസ്കാരഃ സ്മൃതിസമാനകാല ഏവോപലഭ്യമാനത്വാത് വേദനാവിഷയഃ തന്നിമിത്തവിഷയശ്ച ദ്വേഷോപി സംസ്കാരസമാനാശ്രയ ഏവ. തഥാ ചോക്തമ് -- രൂപസംസ്കാരതുല്യാധീ രാഗദ്വേഷൌ ഭയം ച യത്. ഗൃഹ്യതേ ധീശ്രയം തസ്മാജ്ജ്ഞാതാ ശുദ്ധോഭയഃ സദാ.

৷৷37৷৷അതോ രൂപാദിസംസ്കാരാദ്യശുദ്ധിസംബന്ധാഭാവാത് ന പരസ്മാദാത്മനോ വിലക്ഷണസ്ത്വമിതി പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധാഭാവാത് യുക്തം പര ഏവാത്മാഹമിതി പ്രതിപത്തുമ്, 'തദാത്മാനമേവാവേദഹം ബ്രഹ്മാസ്മീതി' 'ഏകധൈവാനുദ്രഷ്ടവ്യമ്' 'അഹമേവാധസ്താത് ' 'ആത്മൈവാധസ്താത്' 'സര്വമാത്മാനം പശ്യേത്' 'യത്ര ത്വസ്യ സര്വമാത്മൈവ' 'ഇദം സര്വം യദയമാത്മാ' 'സ ഏഷോകലഃ, 'അനന്തരമബാഹ്യമ്' 'സബാഹ്യാഭ്യന്തരോ ഹ്യജഃ' 'ബ്രഹ്മൈവേദമ് 'ഏതയാ ദ്വാരാ പ്രാപദ്യത' 'പ്രജ്ഞാനസ്യ നാമധേയാനി ' 'സത്യം ജ്ഞാനമനന്തം ബ്രഹ്മ' 'തസ്മാദ്വാ' 'തത്സൃഷ്ട്വാ തദേവാനുപ്രാവിശത്' 'ഏകോ ദേവഃ സര്വഭൂതേഷു ഗൂഢഃ സര്വവ്യാപീ' 'അശരീരം ശരീരേഷു' 'ന ജായതേ മ്രിയതേ' 'സ്വപ്നാന്തം ജാഗരിതാന്തമ്' 'സ മ ആത്മേതി വിദ്യാത്' 'യസ്തു സര്വാണി ഭൂതാനി' 'തദേജതി തന്നൈജതി' 'വേനസ്തത്പശ്യന്' 'തദേവാഗ്നിഃ' 'അഹം മനുരഭവം സൂര്യശ്ച' 'അന്തഃ പ്രവിഷ്ടഃ ശാസ്താ ജനാനാമ്' 'സദേവ സോമ്യ' 'തത്സത്യം സ ആത്മാ തത്ത്വമസി ' ഇത്യാദിശ്രുതിഭ്യഃ.

৷৷39৷৷സ യദി ബ്രൂയാത് -- -യദി ഭഗവന് അനന്തരഃ അബാഹ്യഃ സബാഹ്യാഭ്യന്തരോ ഹ്യജഃ കൃത്സ്നഃ പ്രജ്ഞാനഘന ഏവ സൈന്ധവഘനവദാത്മാ സര്വമൂര്തിഭേദവര്ജിതഃ ആകാശവദേകരസഃ, കിമിദം ദൃശ്യതേ ശ്രൂയതേ വാ സാധ്യം സാധനം വാ സാധകശ്ചേതി ശ്രുതിസ്മൃതിലോകപ്രസിദ്ധം വാദിശതവിപ്രതിപത്തിവിഷയ ഇതി.

৷৷41৷৷യദ്യേവം ഭഗവന്, കിമര്ഥം ശ്രുത്യാ സാധ്യസാധനാദിഭേദ ഉച്യതേ ഉത്പത്തിഃ പ്രലയശ്ചേതി?.

৷৷43৷৷അവിദ്യായാമുന്മൂലിതായാം ശ്രുതിസ്മൃതിന്യായേഭ്യോനന്തരോബാഹ്യഃ സബാഹ്യാഭ്യന്തരോ ഹ്യജഃ സൈന്ധവഘനവത്പ്രജ്ഞാനഘന ഏവൈകരസ ആത്മാ ആകാശവത്പരിപൂര്ണ ഇത്യത്രൈവ ഏകാ പ്രജ്ഞാ പ്രതിഷ്ഠാ പരമാര്ഥദര്ശിനോ ഭവതി. ന സാധ്യസാധനോത്പത്തിപ്രലയാദിഭേദേന അശുദ്ധിഗന്ധോപ്യുപപദ്യതേ.

৷৷45৷৷സുഖമാസീനം ബ്രാഹ്മണം ബ്രഹ്മനിഷ്ഠം കശ്ചിത് ബ്രഹ്മചാരീ ജന്മജരാമരണലക്ഷണാത് സംസാരാത് നിര്വിണ്ണോ മുമുക്ഷുഃ വിധിവദുപസന്നഃ പപ്രച്ഛ -- ഭഗവന്, കഥമഹം സംസാരാന്മോക്ഷ്യേ ശരീരേന്ദ്രിയവിഷയവേദനാവാന്. ജാഗരിതേ ദുഃഖമനുഭവാമിs: തഥാ സ്വപ്നേനുഭവാമി. പുനഃ പുനഃ സുഷുപ്തിപ്രതിപത്ത്യാ വിശ്രമ്യ വിശ്രമ്യ ജാഗ്രത്സ്വപ്നയോര്ദുഃഖമനുഭവാമി. കിമയമേവ മമ സ്വഭാവഃ? കിം വാ അന്യസ്വഭാവസ്യ സതോ നൈമിത്തികഃ? ഇതി. യദി അയമേവ സ്വഭാവഃ, ന മേ മോക്ഷാശാഃs: സ്വഭാവസ്യാവര്ജനീയത്വാത്. അഥ നൈമിത്തികഃ, നിമിത്തപരിഹാരേ സ്യാന്മോക്ഷോപപത്തിഃ.

৷৷47৷৷ഇത്യുക്തഃ ശിഷ്യ ഉവാച -- -കിം നിമിത്തമ്? കിം വാ തസ്യ നിവര്തകമ്? കോ വാ മമ സ്വഭാവഃ? യസ്മിന്നിമിത്തേ നിവര്തിതേ നൈമിത്തികാഭാവഃ രോഗനിമിത്തനിവൃത്താവിവ രോഗീ സ്വഭാവം പ്രതിപദ്യേയേതി.

৷৷49৷৷ശിഷ്യ ഉവാച -- കാ സാ അവിദ്യാ? കിംവിഷയാ വാ? വിദ്യാ ച കാ അവിദ്യാനിവര്തികാ യയാ സ്വഭാവം പ്രതിപദ്യേയ? ഇതി.

৷৷51৷৷ശിഷ്യ ഉവാച -- -യദ്യപ്യഹം വിദ്യമാനഃ, തഥാപി ന പരമാത്മാ. കര്തൃത്വഭോക്തൃത്വലക്ഷണഃ സംസാരോ മമ സ്വഭാവഃ, പ്രത്യക്ഷാദിഭിഃ പ്രമാണൈഃ അനുഭൂയമാനത്വാത്. ന അവിദ്യാനിമിത്തഃ, അവിദ്യായാശ്ചാത്മവിഷയത്വാനുപപത്തേഃ. അവിദ്യാ നാമ അന്യസ്മിന് അന്യധര്മാധ്യാരോപണാ, യഥാ പ്രസിദ്ധം രജതം പ്രസിദ്ധായാം ശുക്തികായാമ്, യഥാ പ്രസിദ്ധം പുരുഷം സ്ഥാണാവധ്യാരോപയതി, പ്രസിദ്ധം വാ സ്ഥാണും പുരുഷേ, നാപ്രസിദ്ധം, പ്രസിദ്ധേ, പ്രസിദ്ധം വാ അപ്രസിദ്ധേ. ന ച ആത്മന്യനാത്മാനമധ്യാരോപയതി, ആത്മനഃ അപ്രസിദ്ധത്വാത്s: തഥാ ആത്മാനമ് അനാത്മനി, ആത്മനോപ്രസിദ്ധത്വാദേവ.

৷৷53৷৷ശിഷ്യ ആഹ -- പ്രസിദ്ധ ഏവ തര്ഹ്യാത്മാ അഹംപ്രത്യയവിഷയതയാ, ദേഹശ്ച അയമിതി. തത്രൈവം സതി, പ്രസിദ്ധയോരേവ ദേഹാത്മനോരിതരേതരാധ്യാരോപണാ സ്ഥാണുപുരുഷയോഃ ശുക്തികാരജതയോരിവ. തത്ര കം വിശേഷമാശ്രിത്യ ഭഗവതോക്തം പ്രസിദ്ധയോരിതരേതരാധ്യാരോപണേതി നിയന്തും ന ശക്യതേ ഇതി?.

৷৷55৷৷നനു, അവിദ്യാധ്യാരോപിതം യത്ര യത് തദസത് തത്ര ദൃഷ്ടമ്, യഥാ രജതം ശുക്തികായാമ്, സ്ഥാണൌ പുരുഷഃ, രജ്ജ്വാം സര്പഃ, ആകാശേ തലമലിനത്വമിത്യാദി. തഥാ ദേഹാത്മനോരപി നിത്യമേവ നിരന്തരാവിവിക്തപ്രത്യയേന ഇതരേതരാധ്യാരോപണാ കൃതാ സ്യാത്. തത് ഇതരേതരയോഃ നിത്യമേവ അസത്ത്വം സ്യാത്. യഥാ ശുക്തികാദിഷു അവിദ്യാധ്യാരോപിതാനാം രജതാദീനാം നിത്യമേവ അത്യന്താസത്ത്വമ്, തദ്വിപരീതാനാം ച വിപരീതേഷു, തദ്വത് ദേഹാത്മനോരവിദ്യയൈവ ഇതരേതരാധ്യാരോപണാ കൃതാ സ്യാത്. തത്രൈവം സതി ദേഹാത്മനോരസത്ത്വം പ്രസജ്യേത. തച്ചാനിഷ്ടമ്, വൈനാശികപക്ഷത്വാത്. അഥ തദ്വിപര്യയേണ ദേഹഃ ആത്മന്യവിദ്യയാ അധ്യാരോപിതഃ, ദേഹസ്യാത്മനി സതി അസത്ത്വം പ്രസജ്യേത. തച്ചാനിഷ്ടമ്, പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധാത്. തസ്മാദ്ദേഹാത്മാനൌ നാവിദ്യയാ ഇതരേതരസ്മിന് അധ്യാരോപിതൌ. കഥം തര്ഹി? വംശസ്തമ്ഭവന്നിത്യസംയുക്തൌ.

৷৷57৷৷തസ്യാസംഹതസ്യ ദേഹേ ദേഹമാത്രതയാ അധ്യാരോപിതത്വേന അസത്ത്വാനിത്യത്വാദിദോഷപ്രസങ്ഗോ ഭവതി. തത്ര

നിരാത്മകോ ദേഹ ഇതി വൈനാശികപക്ഷപ്രാപ്തിദോഷഃ സ്യാത്.

৷৷59৷৷യത്പുനരുക്തമ് -- -ദേഹസ്യാത്മന്യസത്ത്വേ പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധഃ സ്യാദിതി, തന്ന, പ്രത്യക്ഷാദിഭിഃ ആത്മനി ദേഹസ്യ സത്ത്വാനുപലബ്ധേഃ. ന ഹ്യാത്മനി -- കുണ്ഡേ ബദരമ്, ക്ഷീരേ സര്പിഃ, തിലേ തൈലമ്, ഭിത്തൌ ചിത്രമിവ ച -- പ്രത്യക്ഷാദിഭിഃ ദേഹ ഉപലഭ്യതേ. തസ്മാന്ന പ്രത്യക്ഷാദിവിരോധഃ.

৷৷61৷৷നായം ദോഷഃ, സ്വഭാവപ്രസിദ്ധത്വാദാത്മനഃ. ന ഹി കാദാചിത്കസിദ്ധാവേവ അധ്യാരോപണാ ന നിത്യസിദ്ധൌ ഇതി നിയന്തും ശക്യമ്, ആകാശേ തലമലാദ്യധ്യാരോപണദര്ശനാത്.

৷৷63৷৷ഗുരുരുവാച -- യദി ദേഹാദിസംഘാതകൃതാ, യദി വാ ആത്മകൃതാ, കിം തത്ര സ്യാത്?.

৷৷65৷৷ഇത്യുക്തോ ഗുരുരുവാച -- അനര്ഥബീജഭൂതാം ചേന്മിഥ്യാധ്യാരോപണാം ജാനീഷേ, മാ കാര്ഷീസ്തര്ഹി.

৷৷67৷৷ന തര്ഹി അചിതിമത്ത്വാത് സ്വാര്ഥഃ ത്വമ്. യേന പ്രയുക്തഃ അസ്വതന്ത്രഃ പ്രവര്തസേ സ ചിതിമാന് സ്വാര്ഥഃ. സംഘാത ഏവ ത്വമ്.

৷৷69৷৷ഗുരുരുവാച -- -കിം സുഖദുഃഖവേദനായാ മദുക്താച്ചാന്യസ്ത്വമ്, കിം വാ അനന്യ ഏവ?.

৷৷71৷৷തം ഗുരുരുവാച -- ഏവം തര്ഹി സ്വാര്ഥസ്ത്വം ചിതിമത്ത്വാന്ന പരേണ പ്രയുജ്യസേ. ന ഹി ചിതിമാന്പരതന്ത്രഃ പരേണ പ്രയുജ്യതേ, ചിതിമതശ്ചിതിമദര്ഥത്വാനുപപത്തേഃ സമത്വാത്പ്രദീപപ്രകാശയോരിവ. നാപി അചിതിമദര്ഥത്വം ചിതിമതോ ഭവതി, അചിതിമതോചിതിമത്ത്വാദേവ സ്വാര്ഥസംബന്ധാനുപപത്തേഃ. നാപി അചിതിമതോഃ അന്യോന്യാര്ഥത്വം ദൃഷ്ടമ്. ന ഹി കാഷ്ഠകുഡ്യേ

അന്യോന്യാര്ഥം കുര്വാതേ.

৷৷73৷৷നൈവമ്, അഗ്നേരുഷ്ണപ്രകാശവത്തവ ചിതിമത്ത്വസ്യ വിവക്ഷിതത്വാത്. പ്രദര്ശിതശ്ച ദൃഷ്ടാന്തഃ പ്രദീപപ്രകാശയോരിതി. തത്രൈവം സതി സ്വബുദ്ധ്യാരൂഢമേവ സര്വമുപലഭസേ അഗ്ന്യുഷ്ണപ്രകാശതുല്യേന കൂടസ്ഥനിത്യചൈതന്യസ്വരൂപേണ. യദി ചൈവമാത്മനഃ സര്വദാ നിര്വിശേഷത്വമുപഗച്ഛസി, കിമിത്യൂചിവാന് 'സുഷുപ്തേ വിശ്രമ്യ വിശ്രമ്യ ജാഗ്രത്സ്വപ്നയോഃ ദുഃഖമനുഭവാമി, കിമയമേവ മമ സ്വഭാവഃ കിം വാ നൈമിത്തികഃ' ഇതി ച. കിമസൌ വ്യാമോഹോപഗതഃ, കിം വാ ന?.

৷৷75৷৷തം ഗുരുരുവാച -- ന യുക്തസ്തവ സംശയഃ, യതസ്തേഷാം പ്രത്യയാനാം നിയമേന അശേഷതഃ ഉപലബ്ധേരേവ അപരിണാമിത്വാത് കൂടസ്ഥത്വസിദ്ധൌ നിശ്ചയഹേതുമേവ അശേഷചിത്തപ്രചാരോപലബ്ധിം സംശയഹേതുമാത്ഥ. യദി ഹി തവ പരിണാമിത്വം സ്യാത്, അശേഷസ്വവിഷയചിത്തപ്രചാരോപലബ്ധിര്ന സ്യാത് ചിത്തസ്യേവ സ്വവിഷയേ യഥാ ചേന്ദ്രിയാണാം സ്വവിഷയേഷു. ന ച തഥാ ആത്മനസ്തവ സ്വവിഷയൈകദേശോപലബ്ധിഃ. അതഃ കൂടസ്ഥതൈവ തവേതി.

৷৷77৷৷ന, ധാത്വര്ഥവിക്രിയായാമ് ഉപലബ്ധ്യുപചാരാത്. യോ ഹി ബൌദ്ധഃ പ്രത്യയഃ സ ധാത്വര്ഥോ വിക്രിയാത്മകഃ ആത്മനഃ ഉപലബ്ധ്യാഭാസഫലാവസാന ഇതി ഉപലബ്ധിശബ്ദേന ഉപചര്യതേ, യഥാ ച്ഛിദിക്രിയാ ദ്വൈധീഭാവഫലാവസാനേതി ധാത്വര്ഥത്വേനോപചര്യതേ തദ്വത്.

৷৷79৷৷ഗുരുരുവാച -- സത്യമേവം സ്യാത്, യദി ഉപലബ്ധ്യുപലബ്ധ്രോഃ വിശേഷഃ. നിത്യോപലബ്ധിമാത്ര ഏവ ഹി ഉപലബ്ധാ. ന തു താര്കികസമയ ഇവ അന്യാ ഉപലബ്ധിഃ അന്യഃ ഉപലബ്ധാ ച.

৷৷81৷৷ഉച്യതേ ശ്രൃണു, ഉപലബ്ധ്യാഭാസഫലാവസാന ഇത്യുക്തമ്. കിം ന ശ്രുതം തത് ത്വയാ? ന ത്വാത്മാ വിക്രിയോത്പാദനാവസാന ഇതി മയോക്തമ്.

৷৷83৷৷തം ഗുരുരുവാച -- സത്യമേവാവോചമ്, തേനൈവ കൂടസ്ഥതാമബ്രവം തവ.

৷৷85৷৷സത്യമ്, നാസ്ത്യപരാധഃs: കിംതു അവിദ്യാമാത്രസ്ത്വപരാധ ഇതി പ്രാഗേവാവോചമ്.

৷৷87৷৷തം ഗുരുരുവാച -- കിം ത്വനുഭൂയേതേ ത്വയാ സംതതമ്.

৷৷89৷৷ഗുരുരുവാച -- തര്ഹ്യാഗന്തുകേ ത്വേതേ, ന തവാത്മഭൂതേ. യദി തവാത്മഭൂതേ ചൈതന്യസ്വരൂപവത് സ്വതഃസിദ്ധേ സംതതേ ഏവ സ്യാതാമ്. കിംച, സ്വപ്നജാഗരിതേ ന തവ ആത്മഭൂതേ, വ്യഭിചാരിത്വാത് വസ്ത്രാദിവത്. ന ഹി യസ്യ യത് സ്വരൂപം തത് തദ്വ്യഭിചാരി ദൃഷ്ടമ്. സ്വപ്നജാഗരിതേ തു ചൈതന്യമാത്രത്വാത് വ്യഭിചരതഃ. സുഷുപ്തേ ചേത് സ്വരൂപം വ്യഭിചരേത് തത് നഷ്ടം നാസ്തീതി വാ ബാധ്യമേവ സ്യാത്, ആഗന്തുകാനാമതദ്ധര്മാണാമുഭയാത്മകത്വദര്ശനാത്s: യഥാ ധനവസ്ത്രാദീനാം നാശോ ദൃഷ്ടഃ, സ്വപ്നഭ്രാന്തിലബ്ധാനാം തു അഭാവോ ദൃഷ്ടഃ.

৷৷91৷৷ന, പശ്യ, തദനുപപത്തേഃ. ചൈതന്യസ്വരൂപം ചേദാഗന്തുകം പശ്യസി, പശ്യ, നൈതത് വര്ഷശതേനാപി ഉപപത്ത്യാ കലയിതും ശക്നുമോ വയമ്, അന്യോ വാചൈതന്യോപി. തസ്യ സംഹതത്വാത് പാരാര്ഥ്യമ് അനേകത്വം നാശിത്വം ച ന കേനചിദുപപത്ത്യാ വാരയിതും ശക്യമ്, അസ്വാര്ഥസ്യ സ്വതഃസിദ്ധ്യഭാവാദിത്യവോചാമ. ചൈതന്യസ്വരൂപസ്യ തു ആത്മനഃ സ്വതഃസിദ്ധേഃ അന്യാനപേക്ഷത്വം ന കേനചിത് വാരയിതും ശക്യമ്, അവ്യഭിചാരാത്.

৷৷93৷৷ന, വ്യാഹതത്വാത്. കഥം വ്യാഘാതഃ? പശ്യതസ്തവ ന പശ്യാമീതി വ്യാഹതം വചനമ്. ന ഹി കദാചിത് ഭഗവന്, സുഷുപ്തേ മയാ ചൈതന്യമന്യദ്വാ കിംചിത് ദൃഷ്ടമ്. പശ്യന് തര്ഹി സുഷുപ്തേ ത്വമ്s: യസ്മാത് ദൃഷ്ടമേവ പ്രതിഷേധസി, ന ദൃഷ്ടിമ്.യാ തവ ദൃഷ്ടിഃ തച്ചൈതന്യമിതി മയോക്തമ്. യയാ ത്വം വിദ്യമാനയാ ന കിംചിത് ദൃഷ്ടമിതി പ്രതിഷേധസി സാ ദൃഷ്ടിഃ ത്വച്ചൈതന്യമ്. തര്ഹി സര്വത്ര അവ്യഭിചാരാത് കൂടസ്ഥനിത്യത്വം സിദ്ധം സ്വത ഏവ, ന പ്രമാണാപേക്ഷമ്. സ്വതഃസിദ്ധസ്യ ഹി പ്രമാതുഃ അന്യസ്യ പ്രമേയസ്യ പരിച്ഛിത്തിം പ്രതി പ്രമാണാപേക്ഷാ. യാ തു അന്യാ നിത്യാ പരിച്ഛിത്തിരപേക്ഷ്യതേ അന്യസ്യ അപരിച്ഛിത്തിരൂപസ്യ പരിച്ഛേദായ, സാ ഹി നിത്യൈവ കൂടസ്ഥാ സ്വയംജ്യോതിഃസ്വഭാവാ. ആത്മനി പ്രമാണത്വേ പ്രമാതൃത്വേ വാ ന താം പ്രതി പ്രമാണാപേക്ഷാ, തത്സ്വഭാവത്വാത്. യഥാ പ്രകാശനമുഷ്ണത്വം വാ ലോഹോദകാദിഷു പരതഃ അപേക്ഷ്യതേ അഗ്ന്യാദിത്യാദിഭ്യഃ, അതത്സ്വഭാവത്വാത്s: ന അഗ്ന്യാദിത്യാദീനാം തദപേക്ഷാ, സദാ തത്സ്വഭാവത്വാത്.

৷৷95৷৷ന, അവഗതേര്നിത്യത്വാനിത്യത്വയോഃ വിശേഷാനുപപത്തേഃ. ന ഹി അവഗതേഃ പ്രമാത്വേ അനിത്യാ അവഗതിഃ പ്രമാ, ന നിത്യാ ഇതി വിശേഷഃ അവഗമ്യതേ.

৷৷97৷৷സിദ്ധാ തര്ഹി ആത്മനഃ പ്രമാതുഃ സ്വതഃസിദ്ധിഃ പ്രമാണനിരപേക്ഷതയൈവേതി.

৷৷99৷৷ന, അവഗതേരേവ ആത്മനി സദ്ഭാവാദിതി പരിഹൃതമേതത്. പ്രമാതുശ്ചേത് പ്രമാണാപേക്ഷാ സിദ്ധിഃ കസ്യ പ്രമിത്സാ സ്യാത്. യസ്യ പ്രമിത്സാ സ ഏവ പ്രമാതാ അഭ്യുപഗമ്യതേ. തദീയാ ച പ്രമിത്സാ പ്രമേയവിഷയൈവ, ന പ്രമാതൃവിഷയാ, പ്രമാതൃവിഷയത്വേ അനവസ്ഥാപ്രസങ്ഗാത് പ്രമാതുഃ തദിച്ഛായാശ്ച തസ്യാപ്യന്യഃ പ്രമാതാ തസ്യാപ്യന്യ ഇതി, ഏവമേവ ഇച്ഛായാഃ പ്രമാതൃവിഷയത്വേ. പ്രമാതുഃ ആത്മനഃ അവ്യവഹിതത്വാച്ച പ്രമേയത്വാനുപപത്തിഃ. ലോകേ ഹി പ്രമേയം നാമ പ്രമാതുഃ ഇച്ഛാസ്മൃതിപ്രയത്നപ്രമാണജന്മവ്യവഹിതം സിധ്യതി, നാന്യഥാs: അവഗതിഃ പ്രമേയവിഷയാ ദൃഷ്ടാ. ന ച പ്രമാതുഃ പ്രമാതാ സ്വസ്യ സ്വയമേവ കേനചിത് വ്യവഹിതഃ കല്പയിതും ശക്യഃ ഇച്ഛാദീനാമന്യതമേനാപി. സ്മൃതിശ്ച സ്മര്തവ്യവിഷയാ, ന സ്മര്തൃവിഷയാ. തഥാഇച്ഛായാഃ ഇഷ്ടവിഷയത്വമേവ, ന ഇച്ഛാവദ്വിഷയത്വമ്. സ്മര്ത്രിച്ഛാവദ്വിഷയത്വേപി ഹി ഉഭയോഃ അനവസ്ഥാ പൂര്വവത് അപരിഹാര്യാ സ്യാത്.

৷৷101৷৷ന, അവഗന്തുഃ അവഗതേഃ അവഗന്തവ്യവിഷയത്വാത്.അവഗന്തൃവിഷയത്വേ ചാനവസ്ഥാ പൂര്വവത്സ്യാത്.അവഗതിശ്ചാത്മനി കൂടസ്ഥനിത്യാത്മജ്യോതിഃ അന്യതഃ അനപേക്ഷൈവ സിദ്ധാ, അഗ്ന്യാദിത്യാദ്യുഷ്ണപ്രകാശവദിതി പൂര്വമേവ പ്രസാധിതമ്. അവഗതേഃ ചൈതന്യാത്മജ്യോതിഷഃ സ്വാത്മനി അനിത്യത്വേ ആത്മനഃ സ്വാര്ഥതാനുപപത്തിഃ. കാര്യകരണസംഘാതവത് സംഹതത്വാത് പാരാര്ഥ്യം ദോഷവത്ത്വം ച അവോചാമ. കഥമ്? ചൈതന്യാത്മജ്യോതിഷഃ സ്വാത്മനി അനിത്യത്വേ സ്മൃത്യാദിവ്യവധാനാത് സാന്തരത്വമ്. തതശ്ച തസ്യ ചൈതന്യജ്യോതിഷഃ പ്രാഗുത്പത്തേഃ പ്രധ്വംസാച്ചോര്ധ്വമാത്മന്യേവാഭാവാത് ചക്ഷുരാദീനാമിവ സംഹതത്വാത് പാരാര്ഥ്യം സ്യാത്. യദാ ച തത് ഉത്പന്നമ് ആത്മനി വിദ്യതേ, ന തദാ ആത്മനഃ സ്വാര്ഥത്വമ്. തദ്ഭാവാഭാവാപേക്ഷാ ഹി ആത്മാനാത്മനോഃ സ്വാര്ഥത്വപരാര്ഥത്വസിദ്ധിഃ. തസ്മാത് ആത്മനഃ അന്യനിരപേക്ഷമേവ നിത്യചൈതന്യജ്യോതിഷ്ട്വം സിദ്ധമ്.

৷৷103৷৷ഉച്യതേ -- -പ്രമായാഃ നിത്യത്വേ അനിത്യത്വേ ച രൂപവിശേഷാഭാവാത്. അവഗതിര്ഹി പ്രമാ. തസ്യാഃ സ്മൃതീച്ഛാദിപൂര്വികായാഃ അനിത്യായാഃ, കൂടസ്ഥനിത്യായാ വാ, ന സ്വരൂപവിശേഷോ വിദ്യതേ, യഥാ ധാത്വര്ഥസ്യ തിഷ്ഠത്യാദേഃ ഫലസ്യ ഗത്യാദിപൂര്വകസ്യ അനിത്യസ്യ അപൂര്വസ്യ നിത്യസ്യ വാ രൂപവിശേഷോ നാസ്തീതി തുല്യോ വ്യപദേശോ ദൃഷ്ടഃ 'തിഷ്ഠന്തി മനുഷ്യാഃ' 'തിഷ്ഠന്തി പര്വതാഃ' ഇത്യാദി, തഥാ നിത്യാവഗതിസ്വരൂപേപി പ്രമാതരി പ്രമാതൃത്വവ്യപദേശോ ന വിരുധ്യതേ ഫലസാമാന്യാദിതി.

৷৷105৷৷ഇഹ തു അസംഹതസ്വഭാവസ്യ കരണാനുപാദാനേ കര്തൃത്വം നോപപദ്യത ഇതി കരണമുപാദേയമ്, തദുപാദാനമപി വിക്രിയൈവേതി തത്കര്തൃത്വേ കരണാന്തരമുപാദേയമ്, തദുപാദാനേപി അന്യദിതി പ്രമാതുഃ സ്വാതന്ത്ര്യേ അനവസ്ഥാ അപരിഹാര്യാ സ്യാദിതി. ന ച ക്രിയൈവ ആത്മാനം കാരയതി, അനിര്വര്തിതായാഃ സ്വരൂപാഭാവാത്. അഥ അന്യത് ആത്മാനമുപേത്യ ക്രിയാം കാരയതീതി ചേത്, നs: അന്യസ്യ സ്വതഃസിദ്ധത്വാവിഷയത്വാദ്യനുപപത്തേഃ. ന ഹി ആത്മനഃ അന്യത് അചേതനം വസ്തു സ്വപ്രമാണകം ദൃഷ്ടമ്. ശബ്ദാദി സര്വമേവ അവഗതിഫലാവസാനപ്രത്യയപ്രമിതം സിദ്ധം സ്യാത്. അവഗതിശ്ചേത് ആത്മനോന്യസ്യ സ്യാത് സോപി ആത്മൈവ അസംഹതഃ സ്വാര്ഥഃ സ്യാത്, ന പരാര്ഥഃ. ന ച ദേഹേന്ദ്രിയവിഷയാണാം സ്വാര്ഥതാമ് അവഗന്തും ശക്നുമഃ

അവഗത്യവസാനപ്രത്യയാപേക്ഷസിദ്ധിദര്ശനാത്.

৷৷107৷৷ബാഢമ്, ജാഗ്രതി ഏവം സ്യാത്. മൃതിസുഷുപ്ത്യോസ്തു ദേഹസ്യാപി പ്രത്യക്ഷാദിപ്രമാണാപേക്ഷൈവ സിദ്ധിഃ. തഥൈവ ഇന്ദ്രിയാണാമ്. ബാഹ്യാ ഏവ ഹി ശബ്ദാദയോ ദേഹേന്ദ്രിയാകാരപരിണതാ ഇതി പ്രത്യക്ഷാദിപ്രമാണാപേക്ഷൈവ ഹി സിദ്ധിഃ. സിദ്ധിരിതി ച പ്രമാണഫലമവഗതിമവോചാമs: സാ ച അവഗതിഃ കൃടസ്ഥാ സ്വയംസിദ്ധാത്മജ്യോതിഃസ്വരൂപേതി ച.

৷৷109৷৷യദ്യേവം ഭഗവന്, കൂടസ്ഥനിത്യാവഗതിഃ ആത്മജ്യോതിഃസ്വരൂപൈവ സ്വയംസിദ്ധാ, ആത്മനി പ്രമാണനിരപേക്ഷത്വാത്, തതോന്യത അചേതനം സംഹത്യകാരിത്വാത് പരാര്ഥമ്. യേന ച സുഖദുഃഖമോഹഹേതുപ്രത്യയാവഗതിരൂപേണ പാരാര്ഥ്യമ്, തേനൈവ സ്വരൂപേണ അനാത്മനഃ അസ്തിത്വം നാന്യേന രൂപാന്തരേണ. അതോ നാസ്തിത്വമേവ പരമാര്ഥതഃ. യഥാ ഹി ലോകേ രജ്ജുസര്പമരീച്യുദകാദീനാം തദവഗതിവ്യതിരേകേണ അഭാവോ ദൃഷ്ടഃ, ഏവം ജാഗ്രത്സ്വപ്നദ്വൈതഭാവസ്യാപി തദവഗതിവ്യതിരേകേണ അഭാവോ യുക്തഃ. ഏവമേവ പരമാര്ഥതഃ ഭഗവന്, അവഗതേഃ ആത്മജ്യോതിഷഃ നൈരന്തര്യഭാവാത് കൂടസ്ഥനിത്യതാ അദ്വൈതഭാവശ്ച, സര്വപ്രത്യയഭേദേഷു അവ്യഭിചാരാത്. പ്രത്യയഭേദാശ്ച അവഗതിം വ്യഭിചരന്തി. യഥാ സ്വപ്നേ നീലപീതാദ്യാകാരഭേദരൂപാഃ പ്രത്യയാഃ തദവഗതിം വ്യഭിചരന്തഃ പരമാര്ഥതോ ന സന്തീത്യുച്യന്തേ, ഏവം ജാഗ്രത്യപി. നീലപീതാദിപ്രത്യയഭേദാഃ താമേവാവഗതിം വ്യഭിചരന്തഃ അസത്യരൂപാഃ ഭവിതുമ് അര്ഹന്തി. തസ്യാശ്ച അവഗതേരന്യഃ അവഗന്താ നാസ്തീതി ന സ്വേന സ്വരൂപേണ സ്വയമുപാദാതും ഹാതും വാ ശക്യതേ, അന്യസ്യ ച അഭാവാത്.

৷৷111৷৷ഓമിതി.

അവഗതിഃ സമാപ്താ৷৷
പരിസംഖ്യാനപ്രകരണമ്.

৷৷113৷৷തത്ര ശബ്ദസ്പര്ശരൂപരസഗന്ധാനാം വിഷയാണാം ശ്രോത്രാദിഗ്രാഹ്യത്വാത് സ്വാത്മനി പരേഷു വാ വിജ്ഞാനാഭാവഃ. തേഷാമേവ പരിണതാനാം യഥാ ലോഷ്ടാദീനാമ്. ശ്രോത്രാദിദ്വാരൈശ്ച ജ്ഞായന്തേ. യേന ച ജ്ഞായന്തേ സഃ ജ്ഞാതൃത്വാത് അതജ്ജാതീയഃ. തേ ഹി ശബ്ദാദയഃ അന്യോന്യസംസര്ഗിത്വാത് ജന്മവൃദ്ധിവിപരിണാമാപക്ഷയനാശസംയോഗവിയോഗാവിര്ഭാവതിരോഭാവവികാരവികാരിക്ഷേത്രബീജാദ്യനേകധര്മാണഃ, സാമാന്യേന ച സുഖദുഃഖാദ്യനേകകര്മാണഃ തദ്വിജ്ഞാതൃത്വാദേവ തദ്വിജ്ഞാതാ സര്വശബ്ദാദിധര്മവിലക്ഷണഃ.

৷৷115৷৷ശബ്ദസ്തു ധ്വനിസാമാന്യമാത്രേണ വാ വിശേഷധര്മൈര്വാ ഷഡ്ജാദിഭിഃ പ്രിയൈഃ സ്തുത്യാദിഭിഃ ഇഷ്ടൈഃ അനിഷ്ടൈശ്ച അസത്യബീഭത്സപരിഭവാക്രോശാദിഭിഃ വചനൈര്വാ മാം ദൃക്സ്വഭാവമസംസര്ഗിണമവിക്രിയമചലമനിധനമഭയമത്യന്തസൂക്ഷ്മമവിഷയം ഗോചരീകൃത്യ സ്പ്രഷ്ടും നൈവാര്ഹതി, അസംസര്ഗിത്വാദേവ മാമ്. അത ഏവ ന ശബ്ദനിമിത്താ ഹാനിഃ വൃദ്ധിര്വാ. അതോ മാം കിം കരിഷ്യതി സ്തുതിനിന്ദാദിപ്രിയാപ്രിയത്വാദിലക്ഷണഃ ശബ്ദഃ. അവിവേകിനം ഹി ശബ്ദമാത്മത്വേന ഗതം പ്രിയഃ ശബ്ദോ വര്ധയേത് അപ്രിയശ്ച ക്ഷപയേത്, അവിവേകിത്വാത്. ന തു മമ വിവേകിനോ വാലാഗ്രമാത്രമപി കര്തുമുത്സഹതേ ഇതി. ഏവമേവ സ്പര്ശസാമാന്യേന തദ്വിശേഷൈശ്ച ശീതോഷ്ണമൃദുകര്കശാദിജ്വരോദരശൂലാദിലക്ഷണൈശ്ച അപ്രിയൈഃ പ്രിയൈശ്ച കൈശ്ചിത് ശരീരസമവായിഭിഃ ബാഹ്യാഗന്തുകനിമിത്തൈശ്ച ന മമ കാചിത് വിക്രിയാ വൃദ്ധിഹാനിലക്ഷണാ അസ്പര്ശത്വാത് ക്രിയതേ, വ്യോമ്ന ഇവ മുഷ്ടിഘാതാദിഭിഃ. തഥാ രൂപസാമാന്യേന തദ്വിശേഷൈശ്ച പ്രിയാപ്രിയൈഃ സ്ത്രീവ്യഞ്ജനാദിലക്ഷണൈഃ അരൂപത്വാത് ന മമ കാചിത് ഹാനിഃ വൃദ്ധിര്വാ ക്രിയതേ. തഥാ രസസാമാന്യേന തദ്വിശേഷൈശ്ച പ്രിയാപ്രിയൈഃ മധുരാമ്ലലവണകടുതിക്തകഷായൈഃ മൂഢബുദ്ധിഭിഃ പരിഗൃഹീതൈഃ അരസാത്മകസ്യ മമ ന കാചിത് ഹാനിഃ വൃദ്ധിര്വാ ക്രിയതേ. തഥാ ഗന്ധസാമാന്യേന തദ്വിശേഷൈഃ പ്രിയാപ്രിയൈഃ പുഷ്പാദ്യനുലേപനാദിലക്ഷണൈഃ അഗന്ധാത്മകസ്യ ന മമ കാചിത് ഹാനിഃ വൃദ്ധിര്വാ ക്രിയതേ, 'അശബ്ദമസ്പര്ശമരൂപമവ്യയം തഥാരസം നിത്യമഗന്ധവച്ച യത്' ഇതി ശ്രുതേഃ.